П’ЕСА ПРА МАРЦІНА

Сцэны з жыцця
святога Марціна Турскага

 

 

Каля 14 дзейных асобаў:

Сульпіцый, Марцін (дзіця), бацька, маці, жабрак, слуга, імператар, першы разбойнік, другі разбойнік, спакуснік, народ, гусі, Марцін (салдат і біскуп).

Сульпіцый (з кнігай у руцэ вітае публіку).

Вітаем вас на п’есе пра Марціна!

Я шчыра вам пра ўсё распавяду

як сведка і надзейны спадарожнік,

і пільны абаронца-адвакат

з даўнейшай Аквітаніі французскай,

што поўдзень майго краю заняла.

Завуся ж я Сульпіцый Северус.

Марціна я здаўна глыбока ведаў

і моцна захапляўся ім, любіў.

Мо гэта хаця б крыху апраўдае

намер мой скласці кнігу пра яго,

Бо цяжка апісаць Марціна веліч

нікчэмнай, беднай моваю людской.

Жылі мы ў небяспечную эпоху,

калі ўсчалося межаў парушэнне

і Рымскае імперыі распад.

У горадзе Сабарыя маленькім,

дзе база войскаў Венгрыі была,

Прыйшоў на свет Марцін, нашчадак Рыма,

сын знатнага трыбуна той зямлі.

Дзяцінства

Бацька.

Хлапца не ўтаймаваць! Клянуся Марсам,

я бачыў, як ён скача на кані.

Гэй, Марцін, мой маленькі смелы Марс,

імя табе пасуе. Прысвячу

цябе я богу Марсу, мой ваяр.

Марцін.

Ды толькі не цяпер. Як пасталею...

Бацька.

Мой сын, практыкавацца не пашкодзіць.

Хачу, каб ты стаў лепшым за мяне,

хто доўга йшоў да годнае пасады.

Спярша ты ў імператара паслужыш

як коннік.

Марцін.

І вазьму сабе каня?

Бацька.

Каня і велізарны белы плашч!

Клянуся богам Марсам, ты павінен

стаць коннікам гвардзейскім несумнеўна!

(Выходзіць.)

Марцін (да маці).

Матуля, я хачу табе прызнацца,

што ўпотайкі сустрэчы хрысціянаў

наведваю. Употайкі, на жаль.

Вучуся ў незвычайнага старога,

што біскупам завецца сярод іх.

І прагну быць, як ён... Хрысціянінам.

Маці.

Дзіця, ў імя багоў, праймае жах,

калі пра бацьку думаю... О сыне!

Дай слова, што яго ты не пакрыўдзіш!

Дай слова! Ён жа гэтак ганарыцца,

што станеш ты сапраўдным рымлянінам...

Марцін.

Ва ўсёй краіне столькі хрысціянаў —

між слугаў, між салдатаў нават, мама...

Маці.

Таму што хрысціянства спагадае

ўбогім; не злую я на рабоў;

а нават паважаю іх за тое,

што гэтак сваю веру берагуць.

З табой жа ўсё інакш, мой юны сыне!

Ты бацьку мусіш слухацца свайго.

Ён дбае пра тваё, Марціне, шчасце.

Марцін.

А потым, пасталеўшы, ці змагу

па-свойму я жыццё сваё ўладкоўваць?

Маці.

Хто ж ведае, як лёс пасля складзецца?

Але не ўтойвай, сыне, ад мяне

сваіх сустрэчаў з біскупам надалей.

Я не забараняю там бываць,

дай слова, што не прымеш толькі хросту,

не скрыўдзіш гэтым бацькаву любоў.

Сульпіцый.

Як споўнілася хлопчыку пятнаццаць,

ён мусіў даць ваенную прысягу

і стаць усё ж гвардзейскім афіцэрам.

Марцін і жабрак

Сульпіцый.

Была надзвычай лютая зіма,

калі паблізу горада Ам’ена

сустрэў Марцін нябогу-жабрака.

(Перад гарадскімі варотамі жабрак просіць міласціну. Людзі мінаюць яго. Злева выходзяць Марцін і слуга.)

Жабрак.

О злітуйцеся, людзі, памажыце!

Слуга.

Сядзіць ён ля варотаў ад світанку

і просіць спачування, крычучы.

Марцін.

І ўсе яго мінаюць безуважна?

(Яны падыходзяць бліжэй да жабрака.)

Жабрак.

О воін! Пашкадуй, дапамажы!

Марцін.

Я ведаю цяпер, чаму мінаюць

усе так бесклапотна жабрака!

Пан Бог дае мне ўдалую магчымасць

няшчаснаму тулягу паспрыяць.

Трымай, Сабо... Чакай жа... А дзе грошы?

Я ж раніцаю браў усё з сабой...

Слуга.

А хіба ты забыўся, як раздаў іх?

Успомні пра нямоглага вяскоўца!

Вось бачыш! Ты ізноў усё аддаў!

Марцін (да жабрака).

На жаль, я больш не маю з сабой грошай.

Але я не дазволю табе мерзнуць.

(Ён разразае мячом плашч. Людзі пазіраюць на гэта.)

Як добра мне прыдаўся гэты меч!

Жабрак (атуляецца паловаю плашча) .

Няхай Пан Бог за ўсё табе аддзячыць!

(Выходзіць.)

Слуга (з жахам).

Твой плашч ад афіцэрскай уніформы?

Якое ж гэта глупства, гаспадар!

Што скажа камендант... трыбун... атрад?..

(Людзі смяюцца.)

Зірні, як ты бязглузда выглядаеш!

Не дзіва, што з цябе смяецца люд!

Гвардзеец з палавінаю плашча!

Марцін (лагодна, смеючыся).

Някепска і палова сагравае.

Магчыма, гэта ўбранне стане звыклым

і нават прыйдзе мода на яго!

А людзі... Хай смяюцца! Не крыўдуй!

(Абодва выходзяць.)

Сульпіцый.

Аднойчы гэты плашч Марціну сніўся.

Марцін (задумліва да слугі).

Я ўночы дзіўны сон сягоння бачыў...

І мушу табе гэта распавесці...

Слуга.

Калі нядобры, то забудзься, не зважай!

Марцін.

Не, гэта быў дзівосны сон! Паслухай...

Мне снілася, што Езус атуліўся

паловаю вайсковага плашча,

якім я падзяліўся з жабраком...

І безліч ля Яго было анёлаў...

Усклікнуў Ён: «Глядзіце, гэта ўбранне —

цудоўны падарунак ад Марціна!..»

Слуга. І праўда, што за дзіўны ў цябе сон!

Марцін.

Я з хростам столькі часу прамарудзіў.

Ваяр і хрысціянін?.. Недарэчнасць,

якая так даўно мяне бянтэжыць...

Але ўжо на Вялікдзень я хацеў бы,

чаго б ні каштавала, ахрысціцца.

А далей... Хай кіруе ўсім Пан Бог.

Марцін і імператар

Сульпіцый.

Той дзень быў вырашальным для Марціна,

калі у Вормсе склікаў імператар

усё сваё агромністае войска.

Імператар.

Зноў вораг пагражае нашым межам!

Германцы прагнуць край наш захапіць.

Сабраў я свае ўзброеныя сілы,

каб разам з вамі вырушыць у бой.

Я зноў на вашу вернасць спадзяюся

і ведаю здаўна ваш гераізм.

Таму ўсім ваярам перад паходам

грашовы ганарар падрыхтаваў!

Спярша прашу гвардзейскіх афіцэраў!

Марцін.

Я верна і аддана, імператар,

да сённяшняга дня табе служыў.

Дазволь жа, каб цяпер я стаў слугою

адзіна Пана Бога. Назаўжды.

Я грошы не магу прыняць. Аддай іх

таму, хто заўтра вырушыць у бой.

А я — ваяр Хрыста. За Ім і крочу,

мне нельга ваяваць, мой імператар.

Імператар.

Кавалерыйскі афіцэр — і баязлівы?

Спалохаўся варожага штыка

і службы выракаешся са страху?

Марцін.

Калі ты загадаеш, безумоўна,

у бітву я пайду, але без зброі,

таму што забіваць я не магу.

Імператар.

Узяць яго пад варту! А на ранку

няхай ідзе бяззбройны на вайну!

Сульпіцый.

На шчасце — і для ўсіх, і для Марціна —

назаўтра не адбыўся гэты бой,

бо ворагі пайшлі на прымірэнне,

прыслаўшы многа грошай, а Марцін,

нарэшце, быў адпушчаны са службы.

І мэту змог сваю ажыццявіць:

аддаць сябе служэнню Пану Богу.

Ды лепш пра гэты выбар я скажу,

згадаўшы словы нашага Марціна:

«Нічым не абцяжараны, свабодны,

іду цяпер за Езусам Хрыстом!..»

Пасля звальнення з войска ён падаўся

у горад Пуацье, дзе навучаўся,

прыняўшы пасвячэнне ў святары.

А потым, па бацьках засумаваўшы,

ён вырашыў наведаць родны дом,

ды, рушыўшы ў дарогу, нечакана

натрапіў ён на двух рабаўнікоў.

Марцін і рабаўнікі

(Рабаўнікі цягнуць Марціна.)

Першы рабаўнік (злосна).

Сядзіш цалюткі день у хмызняку,

галодны, нібы воўк, і сочыш вухам

за кожным мінаком, як кот за мышшу,

а гэты, шэльма, з калітой пустой!

Другі рабаўнік.

З пустою? Ты жартуеш, хіба, браце?

Ніякай каліты ён, бач, не мае!

Ні грошай, ні дыхтоўнай апранахі,

ніводнага каўтка таго віна,

ні хлеба хоць засохлага скрылёчка...

Першы рабаўнік.

Дзяцюк зусім патрапіў нам няздатны!

Уходай ты яго!.. А я пайду ў засаду...

(Выходзіць.)

Другі рабаўнік (бурчыць яму ўслед).

Заўсёды гэты злыдзень пакідае

ўсю брудную работу на мяне.

Ну што ж, цяпер я мушу цябе кокнуць.

(Паўза.)

А як цябе завуць, хлапец?

Марцін.

Марцін.

Другі рабаўнік.

А хто ты?

Марцін.

Я хрысціянін.

Другі рабаўнік.

Хрысціянін... Ага... Ну, а яшчэ?

Марцін.

І гэта ўсё.

Другі рабаўнік.

Эх, хрысціянін, гэтага замала.

Каб быў сынком багатага купца,

маглі б мы здзерці выкуп з твайго бацькі!

А так ты мусіш згінуць... Што, баішся?

Марцін.

Ніколькі. Пачуваюся ў бяспецы,

у гэтакай бяспецы, як ніколі.

Другі рабаўнік.

Ты што, сляпы? Дубіны, мо, не бачыш?

З найлепшае драўніны! Ганаруся

я гэтаю штуковінаю слаўнай.

Марцін.

Мяне цяпер Пан Бог абараняе.

Я з Ім у небяспецы, як дзіця,

бо Ён заўжды стае на бок няшчасных,

якія апынуліся ў бядзе.

Другі рабаўнік (адступае крыху назад).

Хм... Хм... На бок няшчасных? Гэта значыць,

што Ён надзвычай блізка, твой Пан Бог!

Марцін.

І твой! Таму мне страшна за цябе,

калі ты не пакінеш рабаўніцтва.

Другі рабаўнік.

Чаму? Ты гэта лепш мне растлумач.

Марцін.

Паслухай... Цябе моцна любіць Бог.

Ён прагне, каб і ты Яго, пазнаўшы,

бязмежна, надзвычайна палюбіў.

Ці здольны да такога рабаўнік?

Твой розум, сэрца поўніцца разбоем —

не месціцца там Божая любоў.

Пакінь жа сваё злое рамяство

і мужна навярніся, з Божай ласкай

пачаўшы цалкам новае жыццё!

Другі рабаўнік.

Я бачу, ты някепская здабыча!

Мне ёсць над чым цяпер паразважаць...

Хадзем... Я патаемнаю дарогай

адсюль цябе ціхенька правяду...

Спускайся вунь тудою, праз даліну,

і дойдзеш да шырокай пуцявіны,

а там ужо не стрэнеш небяспекі...

і часам... за мяне крыху маліся...

(Абодва выходзяць.)

Сульпіцый.

Шчаслівым быў канец тае прыгоды,

Марцін жывым вярнуўся ў родны дом.

Марцін і бацькі

Сульпіцый.

Матуля сына з радасцю сустрэла.

І стала хрысціянкаю сама.

А бацька, раззлаваўшыся, у гневе

адрокся ад Марціна назаўжды.

Бацька.

Клянуся Марсам, мне падараваны

адзіны толькі сын — гвардзеец, коннік,

не здраднік, а сумленны чалавек.

Цяпер ты хрысціянін? Ты не сын мне!

Чаго тады ў чужым шукаеш доме?

Ну, прэч адсюль! Каб я цябе не бачыў!

Сульпіцый.

І выправіўся ў доўгую вандроўку

па ўсёй зямлі Ілірыі Марцін,

як сейбіт Добрай Весткі, як пасланец.

Там шмат жыло тым часам арыянаў,

што верылі, нібыта Бог ніколі

для нас не нараджаўся Чалавекам,

які сабою збавіў цэлы свет.

І біскуп таго краю, арыянін,

дачуўшыся, зусім не ўпадабаў,

таго, што прапаведаваў Марцін.

Узяў яго пад варту й загадаў

нелітасціва высекчы прутом

на плошчы кірмашовай перад людам.

З пагардай і нянавісцю прагналі

Марціна з таго месца жыхары.

Ён марыў пра які-небудзь куток,

каб жыць у адзіноце і спакоі,

далёка ад прынадаў чалавечых,

але ў таемнай блізкасці да Бога.

І ў Галію пайшоў як бедны мніх.

Марцін і спакуснік

Сульпіцый.

Ці бачанні, ці мроі то былі —

як хочаце цяпер іх называйце:

не кожнае змаганне нам відочна.

Марцін жа, як разважлівы ваяр,

глядзеў на ўсё глыбей і больш шырока,

чым просты мітуслівы чалавек.

І дар яго таксама быў цяжарам.

Хто мір ладкуе — мучыцца з-за войнаў,

хто прагне дабрыні — знаходзіць зло,

а хто сабе абраў за мэту Неба,

той бачыць скрозь варожасць,

                                               зайздрасць, пекла...

Вось прыклад, які маю ад Марціна.

Спакуснік (ласкава).

Марціне! Ці пазнаў жа ты мяне?

Марцін.

Якісьці каралеўскі ў келлі госць!

У пурпуры, у золаце і ззянні...

Не ведаю цябе. Не пазнаю...

Спакуснік.

Я мушу нагадаць? Няўжо забыўся?

Са слугаў для мяне ты наймілейшы,

найлепшы, найсмялейшы, найвярнейшы.

Таму цяпер, падчас свайго вяртання,

спачатку я з’явіўся да цябе...

(Марцін маўчыць.)

Павер жа мне! Я вось — перад табою...

Убачыўшы, паверыць вельмі лёгка.

Павер хутчэй! Я — Хрыстус, Божы Сын.

Марцін.

Не Хрыстус ты! Цяпер я пазнаю...

Ты — бедаў вінаваўца, ты — спакуснік.

Як вернецца зноў Хрыстус на зямлю,

у бедны і спакутаваны свет,

то прыйдзе Ён ізноў Укрыжаваны,

на голаў склаўшы церневы вянок.

Спакуснік (злосна).

Ну, так! Цябе, я бачу, не падманеш!

Аднак жа ты ашукваешся сам

у справах, што ўчыняеш, вельмі часта.

Мне смешна, калі ў кляштары я чую,

як ты пра ласку Божую балбочаш

такім жа неразважлівым братам.

Вар’ят! Яшчэ на ласку спадзяешся!

Марцін.

Мярзотнік! Ашуканец! Бог нас любіць,

заўжды даруе нашыя правіны.

І нават ты, пакаяўшыся шчыра,

спыніўшы пераследаваць людзей,

знайшоў бы ў Бога ласку! Несумненна!

Спакуснік.

У гэта не паверу я ніколі!

(Выходзіць.)

Марцін і гусі

Сульпіцый.

Стаў вольным Турскі біскупскі сталец,

і ўсчаўся выбар біскупа нанова.

З усіх бакоў сцякаўся ў Тур народ,

каб голас свой за лепшага аддаць.

Народ.

Марціна! Больш нікога мы не хочам!

Мы выманім яго з манаскай келлі!

Марцін.

Ды тут я, людзі родныя. Скажыце,

дзе тая нешчаслівая кабета,

якую мне суцешыць неабходна?

(Чуваць радасны смех.)

Прашу вас, завядзіце да яе,

я мушу тут жа ёй дапамагчы.

(Смех.)

Што смеяцеся? Хіба гэта смешна?

Народ.

Няма тут гэтай дзіўнае жанчыны.

Ёсць места, што чакае дапамогі.

Касцёльная супольнасць, пра якую

павінен ты цяпер паклапаціцца.

За біскупа цябе мы абіраем!

Марцін.

За біскупа! Мяне! Я не хачу!

Не, не, я не хачу і не змагу!

(Спехам выходзіць, хаваючыся ў правым баку.)

Народ.

Куды ж ён знік? Куды ён мог схавацца?

Гусі (з правага боку).

Песня гусей

Га-га, га-га, вох-вох-вох!

Гэткі ў нас перапалох!

Хтосьці страшны заляцеў

і заняў увесь наш хлеў.

Ён чужы... га-га-га!

Ён не наш... га-га-га!

Праганіце вы яго!

Го-го-го!

Народ.

Чаму такі спалох сярод гусей?

Ніколі яны так не гагаталі!

Што спудзіла раптоўна іх з хлява?

(Выходзяць управа за гусямі; вяртаюцца разам
з Марцінам.)

О біскуп! Новы біскуп наш! Вітаем!

Марцін.

О людцы, майце літасць, адпусціце!

Які ж я біскуп! Я таго не варты!

Народ.

Марцін! Ты самы варты! І шчаслівы

той горад, дзе кіруе гэткі біскуп!

Марцін-біскуп

Сульпіцый.

У біскупстве Марцін застаўся тым жа

манахам — вельмі сціплым і пакорным.

Як Езус, ён да беднасці імкнуўся

і быў узорам святасці для ўсіх.

Народ (шэптам).

Вы ці чулі? Наш Марцін —

цудатворца, цудадзей!

Мае моц аздараўляць

надзвычайны яго чын

хворых, немачных людзей,

і спакой душы вяртаць.

Вы ці чулі? Быццам гром,

па бажках старых ён б’е,

трушчыць кожны іхні храм

і ахвярнікі суздром.

Ад магутнасці тае

стала страшна ўсім бажкам...

Марцін (прапаведуе).

Будзь мужным і адважным, мой народзе!

Хацеў бы распавесці я пра Бога,

які нас па-бацькоўску, моцна любіць.

Вы ўсё жыццё насілі ў сэрцы страх,

маліліся сваім старым багам,

што прагнулі ахвяраў чалавечых.

Дрыжалі вы, пачуўшы нечакана

ўначы чужыя крокі ля дзвярэй.

А добры Бог ад нас не патрабуе

ахвяраў чалавечых і дароў.

Ён сам сябе прыносіць у ахвяру

і дорыць сваім дзецям улюбёным.

Не бойцеся чароўных чорных сілаў!

Я навучу вас, дзеці Пана Бога,

заўжды ісці свабодна ўслед за Ім.

Народ.

Марцін, Марцін, о добры наш Марцін!

Маліся і прасі за нас, Марцін!

Смерць Марціна

Сульпіцый.

Але Марцін не толькі перамогу

з усіх пачатых справаў здабываў.

Аслаблы, састарэлы, ён нямогла

глядзеў на чалавечыя пакуты,

на зло, несправядлівасць, ашуканства,

бо нават між сапраўдных хрысціянаў

ні згоды, ні адзінства не было,

спрачаліся ўвесь час пра навучанне,

пра Слова Божае і праўды веры.

Марцін.

Калі хто-небудзь з вас, мае браты,

ашукваецца, — помніце заўжды —

найперш яму патрэбна не змаганне,

а ваша міласэрная любоў.

Ягоныя памылкі выпраўляйце

не шабляй, а духоўнай вашай зброяй.

Духоўнае адолееце духам!

Любоўю пераможаце ману!

Калі ж не атрымаецца, прызнайце,

што сілы не стае. Але ніколі

любіць і прабачаць не пакідайце!

Сульпіцый.

Не ўсе пайшлі за словамі Марціна.

З часоў, калі Касцёл усталяваўся,

у свеце ўпершыню распачалося

ганенне на няшчасных чужавераў,

якіх не ўпадабалі хрысціяне,

і, жорстка вінавацячы ў хлусні,

для іх смяротнай кары вымагалі.

Ды як ні бараніў Марцін няшчасных,

рашуча імператар іх караў.

І ўсё жыццё, да самага сканання

Марціну не давала супакою

такая беззаконнасць хрысціянаў.

Цяпер жа мне належыць распавесці

пра тое, як Марцін пакінуў свет.

Аднойчы лістападаўскай віхурай

ён выправіўся ў цяжкую дарогу

з намерам неадкладна супакоіць

раз’ятраныя спрэчкі, што здаўна

ў адной з яго парафій лютавалі.

Калі ж браты дазналіся пра тое,

што ўжо Марцін смяротна занямог,

са страхам і журбой забедавалі...

Народ.

Не пакідай нас! Што ж мы без цябе?

Сульпіцый.

Мы можам безупынку дзівавацца

з таго, як у пакорлівай малітве

Марцін знаходзіў моц і суцяшэнне.

Марцін.

О Пане мой, служыць Табе нялёгка.

І ўжо даволі доўга я змагаўся.

Стамлёны, састарэлы — ўсё ж стаю

на варце Твайго войска, хоць сумую,

мой Пане, па Тваім я супакоі,

па велічы Тваёй і па Нябёсах.

Калі мяне паклічаш да сябе —

я з радасцю прыйду; калі ж захочаш,

каб я яшчэ між люду паслужыў —

хай споўніцца Твая святая воля.

Не страшна мне. Не страшна мне памерці.

І жыць мне для Цябе не страшна.

Амэн.

Сульпіцый.

Памерлага Марціна ў Тур прывезлі

і годна, з пашанотай пахавалі.

Там біскупам служыў ён свайму люду.

Цяпер яго ў апошнюю дарогу

праводзілі дзве тысячы братоў

і процьма незлічоная народу.

Па ўсёй зямлі пра гэта пахаванне

у песнях Божы люд апавядае.

Народ.

Праз край ішла жалобная павозка

з дамоўкаю нябожчыка Марціна.

На гэта пахавальнае расстанне

выходзіў Божы люд з усёй краіны.

Праводзіла яго ўсё духавенства:

і біскупы, абраныя народам,

дзве тысячы братоў, і незлічона

сясцёр ішло за сумнаю падводай.

Той шлях, якім праводзілі Святога,

квітнеў зазелянелаю травою.

І скрозь дзівосна краскі расцвіталі

сцюдзёнай лістападаўскай парою.

Уздоўж ракі туман вільготны слаўся,

дзе глуха патанала крумкатанне.

І ўся зямля, нібы пагодным маем,

блішчала ў прамяністым, светлым ззянні.