КАЛЯДНЫЯ

ПАДАРУНКІ

 

Айцец Флорынус Цюфтлі, маленькі швейцарскі
місіянер, чалавек, глыбока верны Богу і ўладальнік добрага нюху, раскрыў у многіх краінах заблытаныя крымінальныя справы. Але і падчас адпачынку на радзіме, у адным са швейцарскіх кляштараў, айцец Цюфтлі знаходзіць нямала таго, што трэба разгадаць.

Журналіст Рушлі каля варот кляштара запытаўся пра айца Флорынуса Цюфтлі:

— Я ведаю, што высокашаноўны пан знахо­дзіцца тут у адпачынку, — сказаў ён хутка, каб разагнаць усе сумненні брата-брамніка, — я ведаю таксама, што ён пакутуе ад высокага крывянога ціску і што яму нельга моцна хвалявацца. Але гаворка ж ідзе толькі пра кароткае інтэрв’ю для каляднага нумара нашага «Маленькага вячэрняга лістка».

Рушлі адкашляўся і выклаў козыра:

— Зрэшты, мой бацька і высокашаноўны пан былі добрымі сябрамі з таго часу, калі айцец Цюфтлі яшчэ чытаў лекцыі па этнаграфіі ў Цюрыхскім універсітэце.

— Трэці паверх, з таго боку, які выходзіць у сад, келля 29, — сказаў брат-брамнік і пакорна ўздыхнуў. — Доктар забараніў яму ўсе візіты, якія могуць выклікаць эмацыйнае напружанне. Але айцец Цюфтлі лічыць, што адсутнасць права на такія візіты і ёсць тым празмерным напружаннем.

Рушлі ішоў доўгімі разгалінаванымі калідорамі. Святло, якое падала скрозь рознакаляровыя вокны ў скляпенні, пазначала ягоны шлях узорамі з дзіўных кветак. Рушлі ажно чатыры разы заблу­дзіўся. Першы раз ён апынуўся ў кляштарнай кухні, дзе смачна пахла — не супам, а калядным печывам. Адзін з братоў, якія працавалі на кухні, падарыў яму пернік у выглядзе зоркі і растлумачыў, як трапіць на розныя паверхі. Нягледзячы на гэта, ён пераблытаў той бок, які выходзіць на ву­ліцу, з тым, што выходзіць у сад. У адной з нішаў яго ўвагу нечакана прыцягнула эмалевая мазаіка, якая адлюстроўвала Звеставанне. Праўда, Рушлі не пазнаў гэты сюжэт, але адна з асветленых пражэктарам шыльдаў падказала яму, што ў пяшчотным бірузовым адлюстраванні ў правай ніжняй частцы карціны можна было пазнаць Марыю, а
ў жмутку залацістых прамянёў у левай верхняй част­цы карціны — арханёла Габрыэля. Збянтэжаны Рушлі паспяшаўся ўверх па лесвіцы, але зноў памыліўся, тады ён пабег уніз па іншай лесвіцы, паўз святога Юзафа і прыгожую Кацярыну, якія пазіралі на яго зверху, са сваіх пастаментаў.

Калі Рушлі нарэшце дабраўся да 29-й келлі, ён быў ушчэнт знясілены.

Айцец Флорынус Цюфтлі цёпла прывітаў яго, адразу ўспомніў Рушлі-старэйшага і вясёлыя моманты з універсітэцкага жыцця, запрасіў Рушлі- малодшага ў плеценае крэсла і наліў яму чарачку травяной настойкі. Незвычайныя здарэнні, якія адбываліся на працягу наступных гадзін, Рушлі пазней тлумачыў дзіўнымі пачуццямі, выкліканымі блуканнем па кляштарных калідорах, падобных да джунгляў, і даволі моцнай травяной настойкай.

Ён піў яе, паглыблены ў роздум, бо зноў і зноў яму даводзілася пазіраць на старога маленькага манаха. На Рушлі нахлынулі ўспаміны. Айцец Флорынус Цюфтлі яшчэ быў крыху падобны да дзядзькі Цюфтлі з яго дзіцячых гадоў. Ягоны твар у сваёй прамяністай ветлівасці ўсё яшчэ быў круглым, як поўня, але чырвоным, такім ярка-чырвоным, што Рушлі прыгадалася палітра школьнай скрынкі з фарбамі. Айцец Цюфтлі выглядаў так, быццам у яго кожную хвіліну мог здарыцца ін­сульт, і быццам ён весела прымірыўся з гэтай небяспекаю. Яго жывот усё яшчэ быў выпуклы, поўныя і маленькія рукі выклікалі давер. Айцец Цюфтлі сядзеў за сваім пісьмовым сталом, які займаў палову пакоя, за разбітаю пішучай машынкай. Шматлікія густа спісаныя лісты ляжалі на стале, ложку і нават на падлозе. Рушлі падняў адзін з іх і з прафесійнай цікавасцю прачытаў некалькі радкоў: «Адзнач крыжыкам правільныя словы — іх пачатковыя літары дадуць назву птушкі, пёры з хваста якой заўсёды карысталіся вялікім попытам у нашай краіне для ўпрыгожвання правадыра».

Глыбока ўзрушаны, Рушлі апусціў лісток. Яму стала шкада айца Цюфтлі. Разумны чалавек, які працаваў як місіянер у многіх краінах і пры гэтым разблытваў самыя таямнічыя крымінальныя справы, напрыканцы свайго жыцця займаўся дзі­цячымі загадкамі!

— Я яшчэ дакладна не ведаю, ці на літаратурную ангельскую мову ці на піджын-інгліш буду перакладаць гэтыя загадкі, — сказаў раптам айцец Флорынус Цюфтлі. — У спрыяльныя дні я прыдумваю да дваццаці загадак. Калі няма натхнення, я ўсё яшчэ магу ўспомніць старыя казкі і легенды мясцовых жыхароў і запісаць дзве-тры з іх.

Рушлі расчулена кіўнуў:

— Чалавеку трэба чымсьці займаць час, аса­б­ліва таму, у каго мозг усё жыццё напружана працаваў…

Айцец Цюфтлі засмяяўся, ягоны твар яшчэ больш пачырванеў:

— Займаць час? Ха-ха-ха, гэта праца! Цяжкая праца! Каб заняць час, я разгадваю заблытаныя крымінальныя справы, але яны амаль не па­кідаюць мне часу для майго хобі. Гэты вось дзі­цячы занятак… — ён паказаў на раскіданыя ліс­ты, — гэтыя загадкі і інструкцы па майстраванні розных цікавых вырабаў, пытанні для віктарыны і задачкі-галаваломкі прызначаны для аднаго маладзёжнага часопіса ў Папуа-Новай Гвінеі. Я вельмі ганаруся гэтым часопісам, я быў адным з яго заснавальнікаў, некалькі гадоў таму, разам з мясцовымі святарамі і настаўнікамі. Як Вы думаеце, колькі адзін часопіс можа зрабіць для сама­свядомасці маладой нацыі? Але дзеці павінны знаходзіць у ім задавальненне і ўцеху, не толькі магчымасць паглыбіць сваю эрудыцыю. Ці ведаеце, што я ў дзяцінстве рабіў з неімаверна мудрагелістымі ўстаўкамі і страшэнна доўгімі апісаннямі прыроды ў кнігах? Я іх прапускаў, так-так, перагортваў, пакуль зноў не знаходзіў тое, што мяне захапляла.

Ён паказаў Рушлі празрыстую папку з машынапіснымі лісткамі і эскізамі.

— Кожны месяц я адпраўляю такі пакет у Новую Гвінею, для нашага часопіса. Такім чынам я прынамсі магу яшчэ крыху дапамагчы ім... Калі
я згадваю, што ў той час мне давялося змагацца
з мастаком, які выразаў маскі духаў, з атручанымі стрэламі і ўрэшце з тэрміналогіяй рэдакцыі часопіса, то прызнаюся вам, мой дарагі, што мы прасунуліся далёка наперад.

Рушлі пагадзіўся з ім. «У мяне ўжо ёсць гісторыя, — з палёгкай падумаў ён. — Стары місіянер з апошніх сіл працуе для дзіцячага часопіса на далёкім востраве…»

— Адкуль у Вас столькі энергіі? — спытаў Рушлі, бо ён хацеў даць сваім чытачам у калядным нумары штосьці павучальнае: «Бог дорыць мне сілу», ці: «Я заўсёды атрымліваў ад Святога Духа больш за сем дароў»…

— А, якая там энергія, — сказаў айцец Флорынус Цюфтлі. — Я люблю Новую Гвінею, і таму мне заўсёды штосьці прыходзіць у галаву. А калі думаецца горш, тады мне дастаткова толькі зірнуць на свайго «мысляра», і ідэі пачынаюць круціцца вакол мяне, нібы чарада непаслухмяных дзяцей.

Айцец Цюфтлі паказаў сваёю маленькаю поў­наю рукою на падваконнік:

— Вы не бачыце яго? Пачакайце, я скірую на яго святло сваёй настольнай лямпы.

Рушлі ўскрыкнуў.

У жоўтым святле лямпы вынырнула ней­кая
фі­гура на кукішках, з тварам, скрыўленым у грымасу.

— Малпа! — закрычаў Рушлі. — О Божа, як я напалохаўся! Я падумаў, што яна жывая. Але гэта, напэўна, чучала.

— Малпа! — сказаў айцец Цюфтлі. — Але ж, дарагі сябра, гэта не малпа. Гэта драўляная статуя чалавека, які сядзіць у глыбокім роздуме, твор знакамітага сучаснага скульптара з Новай Гвінеі. Прыгледзьцеся ж да яго больш уважліва! Вы бу­дзеце ў захапленні. Я атрымаў фігуру, якую называю «Мысляром», шмат гадоў назад у падарунак ад яе стваральніка. — Ён засмяяўся. — Прабачце за гэтыя ўрачыстыя словы! Стваральнік! Але ведаеце, гэты разьбяр — вялікі мастак. Ён уклаў
у гэты твор шмат вопыту і сілаў.

— Гэтая статуя магла б стаяць у якім-небудзь музеі, — прамармытаў Рушлі і падышоў бліжэй, каб разглядзець мысляра.

Фігура мела прыкладна 65 см у вышыню, выразана была з цэльнага кавалка дрэва. Драўніна была цёмная, амаль што чорна-шэрая. Мысляр абапёрся локцямі на калені, а падбародак паклаў на пучкі пальцаў. Такім чынам, ён трымаў свой твар насупраць гледача. Лоб здаваўся нізкім, можа таму, што ён быў вельмі зморшчаны. Вочы былі з ракавін кауры, блізка пасаджаныя і скошаныя ў бок вялікага энергічнага носа. Нос быў агідны, з вялікімі крыламі і плоскі. Пад ім выступалі вусны і падбародак. Куточкі вуснаў былі апушчаны ўніз і, здавалася, выражалі гнеў, але дзіўны пагляд неяк змякчаў яго. На мысляры была накідка з трыснягу, якая звісала на сцёгнах. Запясці рук, ногі, плечы і ўвесь твар у яго былі размаляваны белымі, жоўтымі і яркімі вохрыстымі фарбамі.

— Ого! — сказаў Рушлі са значна глыбейшаю пашанаю, чым тады, калі разглядаў эмалевую мазаіку. — Ого! гледзячы на нешта падобнае, і сам напаўняешся думкамі...

— Ці ж не так? — сказаў айцец Флорынус Цюфтлі. — Гэтая задумлівасць, цішыня, што сыходзяць ад мысляра…

— Задумлівасць? — закрычаў Рушлі. — Я акурат хацеў спытаць, як вы трываеце цэлы дзень каля гэтага мысляра? Ягоны… уплыў вельмі ж моцны, праўда? Я вельмі ўражлівы чалавек, я адчуваю такія рэчы адразу.

Айцец Цюфтлі ўсміхнуўся і сашчапіў рукі на жываце:

— Я вельмі добра ведаў разьбяра. Ён быў мудрым чалавекам. Амаль усё сваё жыццё ён выразаў маскі духаў для свайго народа.

— Маскі духаў... а... ведаю, — захоплена сказаў Рушлі. — Я памятаю іх з музея.

— У Новай Гвінеі яны былі выстаўлены ў Доме духаў, — сказаў айцец Цюфтлі. — У прыцемку, поўным ценяў і таямнічасці. Там яны ажывалі. Там яны прамаўлялі да людзей. Не ў музеі… — Ён уздыхнуў. — Цяпер яны выразаюць маскі для турыстаў. Але не мой разьбяр, не мой сябра-разьбяр. «Я не магу больш выразаць маскі, — сказаў ён
мне. — У старажытныя часы яны прамаўлялі, а ця­пер змоўклі. Цяпер трэба выразаць новыя вобразы, вобразы новага часу, ці тваіх святых, якіх ты так хочаш мець у сваім касцёле. Але я не магу іх цяпер выразаць. Мне спачатку трэба зразумець сутнасць новага вучэння. Магчыма, я больш ніколі не змагу выразаць». Я не прыспешваў яго. Часта мы сядзелі побач і паглыбляліся ў думкі, кожны мысліў пра сваё. А аднойчы, перад святам Божага Нараджэння, ён прыйшоў да мяне з гэтай фігурай. «Вось, дару табе... — сказаў ён. — Я выразаў яго для цябе. Святы кароль ці Дзіцятка ў ясельках
у мяне не атрымаліся, а гэты выйшаў нядрэнна».

— Ён атрымаўся цудоўна! — закрычаў Руш­лі. — Гэта шэдэўр, і я моцна зайздрошчу, што Вы маеце такую рэч.

Айцец Цюфтлі зноў усміхнуўся:

— Ці ёсць у Вас вялікі кабінет з прыгожым падваконнікам? — спытаў ён.

— Так, — сказаў Рушлі, — якім чынам…

— Я падару Вам мысляра, — сказаў айцец Цюфтлі. — Загарну яго ў газетную паперу, і Вы адразу зможаце забраць яго з сабой.

— Ніколі ў жыцці я не змагу прыняць такога падарунка, — сказаў Рушлі.

— Не, зразумела, зможаце, — усклікнуў айцец Цюфтлі. — Як сын майго старога калегі! Хто ж ­яш­чэ, апроч Вас? Я стары чалавек, я цешыўся мысляром шмат плённых гадоў, цяпер хтосьці павінен мяне змяніць, гэта ж справядліва. Паверце мне,
я не прывязаны да рэчаў. І дару іх са страшэнным задавальненнем, толькі — як манах — маю вельмі мала таго, што можна было б падарыць. Таму ўсцешце мяне — прыміце гэты калядны падарунак!

Рушлі дрыжачымі рукамі ўзяў мысляра.

— Такі цудоўны... такі раскошны, каштоўны падарунак, — пралепятаў ён. — Гэты мысляр бу­дзе сядзець на падваконніку, акружаны белай карункавай фіранкай, над цэнтральным ацяпленнем, але я буду сачыць за вільготнасцю паветра, каб нічога яму не пашкодзіла. Што яму яшчэ патрэбна? Ці трывае ён на сонцы?

— Эх, ды ён жа не жывы! — усклікнуў айцец Цюфтлі, заклапоча зірнуўшы на Рушлі. — Яму трэба толькі моцная падстаўка, бо ён жа даволі цяжкі, і больш нічога.

Ён загарнуў фігуру ў некалькі газет, абвязаў яе моцнай ніткай і працягнуў пакунак свайму госцю. Потым ён падштурхнуў мужчыну да дзвярэй.

— Вясёлых Калядаў! — закрычаў яму ўслед.

З мысляром пад пахаю, спатыкаючыся, Рушлі спускаўся па прыступках. Ён быў ахмялелы, па-першае, ад настойкі, а па-другое — ад пачуцця шчасця: ён валодаў творам мастацтва. Рушлі незаўважна прамінуў эмалевае Звеставанне.

— Гэй ты, анёл з залатых пласцінак, — прамармытаў ён, — ты можаш схавацца перад маім мысляром.

 Потым ён спалохана спыніўся і азірнуўся. Што тут зарыпела? Рушлі не хацеў пакрыўдзіць добрых манахаў. Але нікога не было паблізу. Лабірынт калідораў быў ахутаны глыбокай цішынёю. Толькі газетная папера, у якую быў загорнуты мысляр, гучна шамацела.

— Не вельмі ўтульна тут, праўда? — сказаў Рушлі да мысляра. — У мяне дома для цябе сапраўды належная атмасфера. У мяне ёсць яшчэ прыгожая маска з Камеруна, старажытны скрутак з Егіпта і збан, зроблены мексіканскімі індзейцамі. Але ты больш сапраўдны, чым усе яны разам.

Брат каля варот кіўнуў журналісту:

— Пашанцавала Вам узяць інтэрв’ю? Вы так доўга былі наверсе.

— Гэта будзе цудоўны артыкул, — хутка сказаў Рушлі. — І некаторыя матэрыялы ён даў мне з сабою.

Крыху баязліва сачыў ён за позіркам брамніка, які слізгануў па пакеце.

Ён пабег да сваёй машыны, размясціў мысляра на заднім месцы і з глыбокім уздыхам завёў рухавік. У яго было такое пачуццё, быццам мысляра неабходна было як мага хутчэй даставіць у бяспечнае месца.

Рушлі жыў у прыгожай віле на ўскраіне горада, з маленькім дагледжаным палісаднікам, дзе
гэтай халоднай парою кусты ружаў былі рупліва ахутаны саломаю. У доме жыло толькі некалькі кватарантаў. У суседняй кватэры жыў яго калега — таксама халасцяк — які вёў у іх газеце рубрыкі «Медыцына і гігіена ў хатняй гаспадарцы» і «Спытайце доктара медыцынскіх навук Гюнцлі». Але яго звалі не Гюнцлі, а Фурглер, ды ён увогуле не быў урачом. Аднак меў шмат медыцынскіх даведнікаў.

— Калі Фурглер цябе ўбачыць, ён здзівіц­ца, — сказаў Рушлі, вымаючы мысляра з паперы. Ён высока падняў яго і панёс у свой кабінет. Пісьмовы стол, вялікі і бліскучы, укамплектаваны электрычнай пішучай машынкай, стаяў наўскос да акна. За ім, на падваконніку, было вельмі зручнае месца для фігуры. Седзячы за машынкаю, можна было пазіраць мысляру проста ў твар.

— Цудоўна! — гучна ўсклікнуў Рушлі. Ён сеў за пісьмовы стол, глядзеў папераменна то на машынку, то на падваконнік і кожны раз перажываў радаснае здзіўленне, трапятлівыя дрыжыкі, што прабягалі ў яго па спіне ад кожнага позірку на мыс­ляра.

Крыху пазней ён пайшоў на кухню, намазаў хлеб мяккім сырам, паклаў на яго некалькі колцаў цыбулі і адкаркаваў бутэльку чырвонага віна.

— Твой пераезд трэба абмыць! — крыкнуў ён мысляру.

Пазней Рушлі зразумеў, што піць чырвонае віно пасля травяной настойкі — кепская задума і што ён сам ва ўсім вінаваты. Але ў той момант ён адчуваў сябе шчаслівым. Ён аднёс дошчачку з бутэрбродам і віно да свайго пісьмовага стала, локцем змахнуў са стальніцы ўсё лішняе і расклаў сваю вячэру на некалькіх рукапісах. У гэты вечар ён хацеў напісаць да Божага Нараджэння невялічкі павучальны артыкул пра айца Флорынуса Цюфтлі. Ён ужо нават прыдумаў загаловак: «Загадкі для Новай Гвінеі». Падзагаловак: «Чалавек, які не прывязвае сваё сэрца да рэчаў».

— На здароўе, — сказаў Рушлі ў бок падваконніка, узняўшы свой келіх з чырвоным віном. Віно мігцела ў келіху. Охра на твары мысляра, наадварот, здавалася матавай.

На вуліцы запалілі ліхтары. Адзін з іх кідаў на вакно сваё пяшчотнае святло. Сняжынкі луналі
ў яго святле, Рушлі больш уважліва зірнуў на двор. Ішоў снег!

— На здароўе, — сказаў ён. — Мысляр, глядзі, снег ідзе!

Ён памыліўся, ці белая фарба на твары мысляра сапраўды заззяла?

— Мне здаецца, табе патрэбна электрычнае свят­ло, каб дзейнічаць на ўсю моц, — сказаў Рушлі.

Ён уключыў сваю настольную лямпу і павярнуў яе такім чынам, каб яе яркае святло падала на мысляра. Вочы з ракавінаў кауры, у якіх былі прарэзаныя вузкія зубчастыя шчыліны, міргнулі.

— Не міргаць! — сказаў Рушлі. — Навошта ж міргаць! Хочаш, я адвярну ад цябе святло. У святле сняжынак ты нават больш прыгожы, больш таямнічы.

Ён уставіў у сваю машынку ліст паперы, націс­нуў на клавішу запуску і пачуў знаёмае гудзенне.

Рушлі набраў загаловак, потым падзагаловак.

— Яна сёння гудзе асабліва гучна, — прамармытаў ён. — Я не думаю, што табе даспадобы такі моцны гуд.

 Для праверкі ён зноў выключыў машынку і прыслухаўся да цішыні ў пакоі. У батарэі штосьці трашчала. Па вуліцы імчалі машыны. Калі міма праязджаў аўтобус, дом затросся.

Рушлі пацягнуўся за бутэрбродам з цыбуляй і сырам, але ўжо не знайшоў яго на месцы.

— Калі б я быў п’яны, — сказаў Рушлі, — то падумаў бы, што гэта ты яго з’еў, а так я ведаю, што сам незаўважна гэта зрабіў, паглыбіўшыся ў думкі.

Мысляр больш не міргаў. Рушлі глядзеў на яго, пакуль не запякло ў вачах. Мысляр не міргаў. Рушлі наліў сабе поўны келіх і выпіў. Ён прачытаў тое, што надрукаваў: «Чалавек, да якога рэчы прывязваюцца сэрцам».

Рушлі раззлаваўся. Ён вырваў лісток з машынкі і ўставіў новы, бо ён страшна не любіў пі­саць свае артыкулы спачатку на чарнавік, а потым перапісваць іх начыста.

Ён пісаў, а машынка ўсё рэзала вушы сваім гулам: «Як рыхтуецца да свята Божага Нараджэння чалавек, які шмат гадоў святкаваў яго ў іншых краінах, каляднымі ялінкамі якога былі кактусы, званамі — віскат малпаў і крыкі папугаяў, і які чуў прыгожую песню пра ціхую святую ноч на незлічонай колькасці моваў, спяваную тонкімі дзіцячымі галасамі?»

Ён спыніўся, бо ад падваконніка данеслася па­трэскванне. Можа, гэта батарэя? Так, напэўна, яна. Куткі вуснаў у мысляра блішчэлі, быццам
намазаныя тлушчам. «Альбо мяккім сырам», — падумаў Рушлі. Ён заўважыў, што куткі вуснаў у мысляра былі апушчаны ўжо не задумліва, а з выразам дакору.

Рушлі прымусіў сябе не глядзець гэтак пільна на мысляра і пісаў далей: «Айцец Флорынус Цюфтлі мае вялікае, добрае, шчырае сэрца. З любові да людзей, якія застаюцца далёка ад маці-Касцёла і вымушаны жыць у страху перад духамі, сярод цёмных забабонаў, ён пакінуў сваю дарагую радзіму, каб навучаць тубыльцаў на далёкіх астра­вах, у глыбокіх джунглях, на ўскраінах пустыняў, на вяршынях скалістых гор, і святкаваць з імі Божае Нараджэнне». Ён падняў галаву, паглядзеў
у твар мысляру, нос і шчокі якога адблісквалі белым колерам, і прамармытаў:

— Ну, так, я ж не магу абысці забабоны. Ці мне выкрасліць «забабоны»? Я ведаю, што айцец Цю­ф­т­лі ніколі не ўжываў гэтага слова, кажучы пра ве­ру тубыльцаў. Ён заўсёды паважаў іх погляды. Але нашыя чытачы любяць слова «забабоны», асабліва калі гэта звязана з місіямі і беднымі дзецьмі язычнікаў. Слова «язычнікі» яму таксама не падабаецца.

Ён націснуў клавішу «х» і зрабіў апошнія радкі нечытэльнымі. Машынка моцна трашчала. Ён вы­ключыў яе, каб падумаць у цішыні.

— Яму ты лепш дапамагаў, добры мысляр, стары сябра, — сказаў Рушлі. — Да яго ты прымушаў думкі кулём ляцець, як шкадлівых дзяцей.

Ён некаторы час сядзеў ціха і прыслухоўваўся да сябе.

— А што будзе, калі я пачну марыць? — прашаптаў ён.

 Раптам Рушлі прыйшло ў галаву, што праца яму заўсёды давалася лёгка.

— Ясная рэч, — сказаў ён. — Я ж не дурны.

Ён прагнаў тую перасцерагальную думку, але надышлі іншыя. Думкі пра калегаў, якім ён не дапамог, успамін пра дзяўчыну ў час апошняга адпачынку.

— Я не кідаў яе! — закрычаў ён і выпіў келіх, каб зноў хуценька яго напоўніць. — Хто сцвяр­джае, што я яе кінуў? Я ніколі не абяцаў вечна заставацца з ёю. І наогул: «вечна». Якое жудаснае слова! Выдуманае панурымі мыслярамі, каб запалохваць людзей.

— Прабач, — дадаў ён і паглядзеў на мысляра. Ён заміргаў, ці гэта сняжынкі, якія танцавалі ў святле ліхтара, кідалі свае пяшчотныя цені?.. Ён міргаў!

— Ён міргае, ліха на яго, хто ж у такое паверыць! — закрычаў Рушлі.

— На здароўе, — прашаптаў ён.

Паветра ў пакоі было цяжкім. Рушлі павярнуў галаву, ажно пазванкі ў патыліцы затрашчалі, пацепнуў плячыма. Час ад часу, калі ён працаваў позна ноччу, у яго было такое адчуванне, быццам хтосьці стаіўся ззаду і глядзіць праз яго плячо на ліст паперы, устаўлены ў пішучую машынку.

Цяпер гэтае праклятае пачуццё зноў вярнулася. Ён хутка павярнуўся назад — зразумела, тут нікога не было. Але дзверы ў яго кабінет былі напалову адчыненыя.

Ён хацеў падняцца, каб зачыніць іх, але штосьці прымусіла яго павярнуць галаву ў бок мысляра. Гэты варожы выраз твару, гэтую злос­ную пільнасць у поглядзе вачэй з ракавін кауры ён дасюль не заўважаў.

Яму зрабілася холадна. Над падлогаю дзьмуў слабы скразняк. Рушлі не падалося. Ён насамрэч адчуваў павевы ветру. У пакоі моцна пахаладала. Зноў нешта затрашчала.

Пакой нібы ажыў. Занавескі ціха хісталіся.

Мысляр глядзеў на яго. Так, ён глядзеў на яго, як адна істота глядзіць на другую, вочы ў вочы, ісціна супраць ісціны…

«Нічога не ўцямлю...», — падумаў Рушлі.

Ён спалохаўся.

Больш за ўсё ён прагнуў адвесці вочы ад мысляра, але нават не адважваўся зрабіць гэта.

У яго моцна затахкала сэрца.

— Дапамажыце! — закрычаў ён. Спачатку ціха, потым мацней. — Дапамажыце!

Ён крыкнуў яшчэ раз, калі ззаду пачуў грук дзвярэй і крокі.

— О божа, што з табой здарылася? — спытаў Фурглер, сусед і калега па «Маленькім вячэрнім лістку». — Дзверы ў тваю кватэру адчыненыя, і ў кухню, у пакой... Я чуў, як ты цэлы вечар крычыш і размаўляеш, як быццам у цябе госці. Табе дрэнна?

— Не ведаю, — прашаптаў Рушлі. — Я нічога не магу зрабіць.

— Дзіва што! — сказаў Фурглер і заткнуў бутэльку коркам. — Пі бурачны сок, як я, і гэта больш не паўторыцца. Да таго ж яшчэ перад Божым Нараджэннем, як табе не сорамна!..

— Ён... — пралепятаў Рушлі і паказаў на свой падваконнік, — ён ва ўсім вінаваты... Зачараваны... Ён толькі што варушыўся. Ён варушыцца!

— Чалавеча, я пакладу цябе ў ложак, — сказаў Фурглер. — А потым зраблю з гэтае гісторыі цудоўны артыкул для сваёй калонкі: наступствы алкаголю.

— Але ж паглядзі, — сказаў Рушлі.

Фурглер паглядзеў на вакно:

— Малпа? Прыгожа! Адкуль яна ў цябе?

Ён падышоў бліжэй:

— Хаця не... Гэта не малпа. Гэта, напэўна, істота з нейкай дзіўнай краіны. Афрыкі ці Новай Гвінеі, я так мяркую. Ён варты тых грошай, што за яго заплочаныя.

— Я дару яго табе, — уздыхнуў Рушлі. — Я дару яго табе, калі ты адразу забярэш яго.

— Ты вар’ят, — сказаў Фурглер. — Гэта ж нешта каштоўнае. Падобна на тое, быццам хтосьці вынес яго з музея.

— Ён належыць мне, — сказаў Рушлі, закрыўшы твар рукамі. — І я дару яго табе на Каляды.

— Ты ніколі не рабіў мне падарункаў на Каляды, — сказаў Фурглер.

— Але сёлета... — сказаў Рушлі і застагнаў. — Вазьмі яго. Ён гэтак пасуе да тваёй кватэры. І ты заўсёды быў маім сябрам, чаму я нічога не магу падарыць табе… на Каляды…

— Эх, напіўся як свіння, — прамармытаў Фурглер і дапамог свайму сябру падняцца і зайсці ў ванны пакой. — І каб даць табе прачуханца, я вазьму гэтага хлопца, гэтага чорнага, з твайго падваконніка. Як штраф, бо ты, напіўшыся, дорыш рэчы, пра якія заўтра раніцой пашкадуеш. А тады колькі хочаш прасі мяне і малі, каб я аддаў табе гэтага хлопца, але я не аддам. Трэба ж цябе неяк правучыць.

— Гэта падорана, — сказаў Рушлі, пляскаючы сабе ў твар халоднай вадой. — Вазьмі яго, калі ласка, і ідзі!

Але Фурглер пайшоў толькі тады, калі яго калега ляжаў у ложку з цёплай грэлкай. Тады ён узяў мысляра і панёс яго дадому.

Фурглер зайшоў у кухню і паставіў мысляра на паліцу над кухонным сталом.

— Занадта цяжкі? Але не, ты вытрымаеш, — сказаў ён. — Малпа, чорны. Негрыцянскі правадыр. Дзікі чалавек.

Ён засмяяўся:

— Дзікі Чалавек — табе пасуе гэтае імя.

Мысляр сядзеў на паліцы і глядзеў над галавою Фурглера на іншыя паліцы, поўныя слоікаў
і кубкаў. У кухні пахла зёлкамі і настоямі з кары. Фурглер завязаў сабе фартух і зноў узяўся за працу. Ён выпрабоўваў апошнія рэцэпты для каляднага нумара «Маленькага вячэрняга лістка». «Быць у добрай форме ў святочныя дні» — так ён збіраўся назваць свой артыкул.

Фурглер асабліва ганарыўся тым, што сам выпрабоўваў усе свае прапановы і рэцэпты. Ён быў таленавітым кухарам, але калегі смяяліся з яго заклапочанасці дыетаю. Ён ужываў толькі самыя лепшыя, самыя свежыя алеі. Да алкаголю і мяса ён адчуваў агіду, толькі зрэдку згаджаўся на самыя далікатныя курыныя грудкі. Ён пагарджаў людзьмі, якія пілі алкаголь. А сам ён вельмі любіў абляпіхавы сок, змешаны са свежым маркоўным сокам і некалькімі кроплямі лімоннага.

— Гэта высакародныя напоі, Дзікі Чалавек, — сказаў ён. — Усё астатнае — грубае. Я ненавіджу грубасць. Праўда, ты таксама даволі грубы хлопец, як мне здаецца. Давёў беднага Рушлі. А што! Гэты Рушлі са сваімі фантазіямі, напэўна, прыпісаў табе мноства жудасных гісторый. На гэта ён мастак. Заўсёды робіць з камара каня. Я не такі. Колькі што важыць, тым яно і з’яўляецца. Ты, напры­клад, ніякі не іншаземны дэман, а проста няўдалая выява няўдалага дзікуна.

Фурглер нахіліўся над плітой, пачакаў, пакуль дробна нарэзаная кальрабі двойчы не падымецца, і дадаў добра расціснутыя зубчыкі часнаку.

— Мяне ты не ашукаеш, хлопча, дзікун ты наш, — сказаў ён. — У вас ядуць свініну без меры, а ў зарасніках буша ядуць чалавечае мяса, так? Вы націраеце сябе смярдзючым салам і думаеце, што гэ­та робіць вас прыгожымі і моцнымі. Моцны­мі — гэта яшчэ магчыма, вы і праўда моцныя, але ніколі не бываеце ў добрай форме!

Па вуліцы праехаў аўтобус, дом задрыжаў, і слоікі з прыправамі зазвінелі. Мысляр на паліцы пасунуўся наперад.

Фурглер дадаў крыху прыправы і пакаштаваў.

— Які чалавек называецца правільным? — задаў ён пытанне ў кухню, напоўненую прыемным пахам. — Чалавек, які не паддаецца ніякім асалодам, які беражліва і разумна вядзе хатнюю гаспадарку, які застаецца зграбным, статным і не ўпадае ў змрочнае рэзанёрства. Бо хто, хе-хе, упадае ў рэзанёрства? Толькі тыя людзі, якія напіхваюць свае жываты салам і цяжкімі стравамі. Тады яны не могуць заснуць, іх органы стрававання кепска функцыянуюць — і яны пачынаюць мысліць. Мысляры становяцца мыслярамі толькі таму, што яны неразумна харчуюцца. Я страшна не люблю мысляроў. Рушлі — менавіта такі мысляр. Да думак у яго ўвогуле не даходзіць, для гэтага ён занадта дурны. Ён мысліць. Мой сябар? Не смяшы мяне! Калі ён нап’ецца — магчыма!

Ён утаропіўся ў мысляра.

— Яны ўвесь час прапаведуюць цярпімасць! Усіх і ўсё трэба разумець! Прыхільнікаў мяса, аматараў сала, фанатаў скварак, пажыральнікаў тлу­шчу! Усе яны аднолькава годныя, ха-ха! Усіх іх трэба паважаць! Не замахвайся на перакананні іншага чалавека! Ён сказаў, што ты рухаешся, Дзікі Чалавек. Бедны дурань! Калі я заўтра раскажу пра гэта свайму калегу, гэта яго моцна пацешыць, па-сапраўднаму моцна…

Ён не дагаварыў. Драўляная фігура ўпала з паліцы Фурглеру на галаву. Ён асеў на падлогу і страціў прытомнасць. Мысляр пакаціўся па падлозе і спыніўся каля кошыка, поўнага гародніны.

У кватэры пад Фурглерам жыла старая жанчына. Яна пачула дзіўны грукат, а калі пасля гэтага настала раптоўная цішыня — занепакоілася. Яна выйшла з кватэры і пазваніла ў дзверы Фурглера. Ніводнага шоргату за дзвярыма... Тады жанчына пазваніла ў дзверы Рушлі, і праз некаторы час ён адчыніў.

— У Вашага суседа, напэўна, штосьці здарылася, — сказала яна і апісала, што яна пачула.

— Мысляр! — пралепятаў Рушлі. Жанчына адчула пах віна і прыкрыла рукой нос.

Рушлі пагрукаў у дзверы, потым разбегся і кінуўся на іх. Замок раскалоўся.

— Ці не лепш усё ж такі паліцыю?.. — спытала суседка. Але Рушлі ўжо ірвануўся ў кватэру.

— Сюды, хутчэй! — закрычаў ён. — У кухню!

Жанчына старалася захоўваць спакой.

Яна патэлефанавала ў хуткую дапамогу. Пакуль з’явіўся доктар, Рушлі, які сам злёгку хістаўся на нагах, вярнуў свайго калегу да прытомнасці, шчодра пырскаючы на яго халоднаю вадою. З маленькай раны на галаве Фурглера цёк тонкі струменьчык крыві.

— Ты кепска абыходзіўся з ім, — прашаптаў Рушлі.

Фурглер толькі ўздыхнуў. Ён бяссільна паварушыў рукою і паказаў на мысляра:

— Жанчыне… падарыць… на Божае Нараджэнне, — нарэшце прашаптаў ён.

Праз нейкі час старая жанчына зразумела, што Фурглер у знак падзякі за тое, што яна прыйшла на дапамогу, хацеў падарыць ёй чорную фігуру ідала. Каб не хваляваць беднага пацыента, яна сардэчна падзякавала яму і падбадзёрыла, калі з’явіўся доктар, які вырашыў, што Фурглера трэба за­браць у шпіталь. Трэба было накласці швы на рану. Старая жанчына, дробненька ступаючы, правяла Фурглера да машыны хуткай дапамогі. Потым яна яшчэ раз зайшла ў яго кватэру, выцерла лужыну крыві ў кухні і выратавала кальрабі, што гатавалася на пліце і ледзь не ператварылася ў вуголле. Потым яна падняла мысляра і панесла яго ў сваю кватэру, што знаходзілася на паверх ніжэй.

— Мне ты не таварыш, — сказала яна. — Але я ведаю кагосьці, каму ты можаш прынесці вялікую радасць.

Яна загарнула мысляра спачатку ў белую шаўковую паперу, потым у некалькі слаёў ваты, затым ва ўпакавальную паперу і ўрэшце — у надзвычай прыгожую залацістую калядную паперу. Зверху яна па-майстэрску перавязала яго стужкаю. Яшчэ ніколі мысляр не быў так пяшчотна і ахайна загорнуты.

Старая жанчына села за маленькі столік, ад­круціла каптурок асадкі і прыгожымі літарамі напісала на цыдулцы каляднае віншаванне: «Дарагі, паважаны, высокашаноўны ойча! У мяне ў вушах усё яшчэ стаіць Ваша казанне, у якім Вы так чулліва распавядалі пра дзяцей з Афрыкі і Індыі! Я таксама заўсёды ахвотна ахвяравала на місіі. Цяпер у маіх руках выпадкова апынулася гэтая чорная фігура, ад якой, здаецца, сыходзяць дзіўныя чары, і я не хачу, каб яна трапіла ў дрэнныя рукі, таму аддаю яе ў Вашыя. Вясёлых Калядаў!»

Калі цыдулка была падпісана, заклеена і прычэплена да стужкі, старая жанчына вынесла пакунак і паклала яго перад дзвярыма сваёй кватэры, бо ёй усё ж такі здавалася крыху рызыкоўным правесці ноч у адной кватэры з такім жудасным таварышам. Назаўтра раніцой яна хацела выклікаць таксі і перадаць пакунак у кляштар праз пасыльнага.

...Айцец Флорынус Цюфтлі паклаў пакунак на свой пісьмовы стол. Асцярожна пачаў яго разгорт­ваць. Ён заўсёды радаваўся, калі атрымліваў так прыгожа завязаныя падарункі, асабліва цяпер, бо апошнія два дні яму працавалася не так добра, як заўжды. Ён разгарнуў вату сваімі маленькімі поў­нымі рукамі. Шаўковая папера зашамацела…

— О! — сказаў айцец Флорынус Цюфтлі, і яго круглы чырвоны твар засвяціўся, як поўня ў чэрвеньскія вечары. Ён не спытаў, ён не здзівіўся, ён толькі ўзрадаваўся. Ён паставіў мысляра на яго старое месца. Усёй сваёй істотаю ён адчуў, які супакой, які мір сыходзіў ад фігуры, створанай яго сябрам-разьбяром. Глыбока ўздыхнуўшы, айцец Флорынус Цюфтлі сеў за сваю пішучую машынку. Ён заўсміхаўся, бо нейкі момант не ведаў, якую з мноства ідэяў, што круціліся ў яго галаве, першаю занатаваць на паперы.