evden eve nakliyat goztepe evden eve nakliyat bostanci evden eve nakliyat acibadem evden eve nakliyat erenköy evden eve nakliyat yakacık evden eve nakliyat

Ірына Жарнасек
ГАДАРА: Апавяданні

НОЧ ПАСЛЯ ГАЛГОФЫ ГАДАРА НОЧ ПАСЛЯ ГАЛГОФЫ ШЧАСЛІВЫЯ ПЕРШЫ АГОНІЯ

КАЛІ МАЎЧАЦЬ ЗВАНЫ ПРАД ВЕЧНАСЦЮ КОНЮХ МОЦНАЕ СЭРЦА КАЛІ МАЎЧАЦЬ ЗВАНЫ А ЯНА НЕ ВЯРНУЛАСЯ ПАМАЖЫ ЗНАЙСЦІ НАС

Ноч пасля Галгофы

Гадара

...і прыйшоўшы да Езуса, знайшлі чалавека, з якога выйшлі дэманы; ён сядзеў каля ног Езуса, апрануты і ў здаровым розуме: і жахнуліся. І прасіў у Яго увесь люд Гадарынскага наваколля сысці ад іх, бо яны агорнутыя былі вялікім страхам.

Святое Евангелле паводле Лукі VIII, 35, 37

Цемра наступала імкліва і пераможна.

Аскепкі сонечных промняў яшчэ слізгалі па наваколлі, але адарваныя ад самога сонца, якому ўжо надакучыла свяціць на гэтую зямлю і яно пайшло аглядаць іншыя землі, аскепкі не маглі даць рады цемры і паглыналіся ёю. Яны знікалі, а разам з імі знікала і прастора. Свет рабіўся цесны, сонны і лянівы. Жывёла сонна ўздыхала ды зрэдзь рыкала, мэкала, рохкала ў хлявах. Людзі, праверыўшы засовы на дзвярах хлявоў ды свірнаў, запіраліся ў хатах.

Край з дзіўнаватаю назваю «Гадара» гатовы быў чарговы раз апусціцца ў цяжкі сон. Цяжкі - таму што смурод, які тачыўся з кароўнікаў, аўчарняў, свінарнікаў, вісеў у паветры. Разам з пасмамі вечаровага туману ён ахутваў нізкія, а з надыходам цемры яшчэ больш паніжэлыя хаціны. Гадарынцы звыкліся з гэтай задухай. Яна не прыгнятала іх, не забірала сон, не змушала сярод ночы падхоплівацца з ложкаў і кідацца расчыняць вокны. Ды і навошта іх расчыняць, калі смуродная задуха плыве тады звонку ў хату і займае ў ёй усе куты. Сярод ночы міжволі кінуцца да вакна мог хіба што які-небудзь выпадковы заезджы. Але іх тут было мала - усё з прычыны гнойнага смуроду. Таму гадарынцы зазвычай спалі спакойна.

Таго ж вечара яны былі злёгку ўзбуджаныя: здарылася непрыемнасць, можна нават сказаць, няшчасце, якое ўвойдзе ў гісторыю непрыкметнай дагэтуль Гадары. Але гадарынцы цяпер пра гэта не думалі, ды і якія там думкі - нанач. Толькі вось гадарынскім падшыванцам чамусьці ўсё не сядзелася, нешта ім усё муляла...

* * *

Янка падкаціў тоўстую калоду да высокага сукаватага паркану, узабраўся на яе, учапіўся аберуч за сухія лазовыя кійкі і ўціснуў паміж імі замурзаны твар. Ён глядзеў туды, куды не так даўно схавалася сонца, быццам яшчэ спадзяваўся разгледзець штосьці там, на даляглядзе, якога ўжо не было відно. Але воглая цемра рэзала вочы, і з іх неспадзеўна пацяклі дзве слязіны.

- А ты якой халеры там цікуеш? - матчын голас з расчыненых сяней. - Лепш вады прынёс бы, а то ўначы калі хто прымлее - кубка вады не будзе.

Янка шмаргануў па твары рукавом, быццам ягоныя слёзы мог нехта ўбачыць, саскочыў з калоды, выхапіў з матчыных рук вядро і пабег да сажалкі. Гадара мела сваю студню, але яна была далёка, да яе паначы не хадзіць, калі не хочаш успароцца на якую патырчаку. А сажалка - паблізу, адразу за хлявамі. Таму найчасцей бралі ваду з яе, хаця і яна ў спёку на вачах мялела, вычэрпвалася, высыхала.

Сажалка, ахутаная туманам, сустрэла Янку натужлівым жабіным крэканнем. Па патрэсканым глеі ён спусціўся да вады, баўтануў вядром, разганяючы жабаў ды слізкую твань, зачэрпнуў і... застыў на месцы. На беразе, зусім побач - як толькі Янка не зачапіў яго - сядзеў чалавек. Янка ўжо гатовы быў даць дзеркача, але пачуў усхліпы - чалавек плакаў. А калі нехта плача - чым ён табе нашкодзіць? Янка наблізіўся і пазнаў пастушка Міцьку, таго самага Міцьку, якому сёння перапала - не дай свет.

- Што, баліць? - плёхнуўся Янка побач з Міцькам на вытаптаны хвошч.
- А ты як думаў?
- Я дык уцёк, не змог глядзець, як яны за цябе ўзяліся... Чым білі?

- Хто што меў пад рукой, - заенчыў Міцька. - Дубасілі, як Сідараву казу. А за што? За што? - Міцька сморкаўся, курчыўся і ціха екатаў ад болю і крыўды. - А дома яшчэ гэты... свінапас дадаў...

Раніцай яны з гэткім жа пастушком Гэнькам яшчэ былі свінапасамі. Увечары ж - пабітыя, пашкуматаныя - ужо не мелі ні свайго гурту, ні пугаў. Гурт утапіўся ў возеры, пугі пахадзілі па іхніх спінах, пакідаючы шраны ды раздзіраючы кашулі. Цяпер Гэнькава маці недзе прыкладвае свайму сыну трыпутнік ды прымочкі, а беднаму Міцьку нават гэтага няма: маці, можа б, і пашкадавала, але Міцькаў айчым - галоўны гадарынскі свінапас - гэтак раз'юшыўся, гэтак шматануў Міцьку круга сябе, што той зачапіўся за вушак ды садраў з яго зёлкі, якія маці заўсёды развешвае ад чараў, злога вока, дрэннага языка ды ўсялякіх іншых ліхоццяў. Маці загаласіла, збіраючы зёлкі: «Авой, бяда ў хату лезе! Трэба ж - зёлкі зляцелі! Ну ж, пачнецца!!!» Айчым разгубіўся, апусціў рукі - гэта і адратавала Міцьку. Шыбануў з хаты гэтак жа, як удзень несліся прэч ад Таго, Невядомага іхнія свінні. Ды ў адрозненні ад іх Міцька не бухнуўся з кручы ў возера і не пайшоў на дно, але сеў на беразе сажалкі і горка-горка заплакаў над сваёй доляй.

Янка абабег сажалку і пакуль шукаў у цемры лапушнік, добра абстрыкаўся крапівой. Ён прыкладваў шырокае лісце да Міцькавай спаласаванай спіны і таксама ціхенька плакаў.

* * *

Усё гэта здарылася днём гэтак хутка, гэтак незразумела хутка, што Янка не паспеў разабрацца, што ж такое здарылася. Дарослыя ўвесь вечар, парадкуючы быдла, адно толькі і гаварылі пра тое, што адбылося. Пра вялікую страту Гадары - загублены цэлы гурт свіней. Пра Невядомага, якога хто ведае якім ветрам занесла ў Гадару і які нарабіў ім неверагоднае шкоды - патапіў іхніх свіней, па два альбо і па тры хвасты з хаты. Пра іхніх двух шалёных, якія два дні таму сарваліся зноў з ланцугоў, пакінулі іх пры скале і цяпер невядома дзе блукаюць. Праўда, цяпер яны ўжо не шалёныя, і можна ўжо іх не баяцца нават без ланцугоў, але хто яго ведае, хто ведае... І на ўсялякі выпадак кожная гаспадыня пад час захаду сонца абкурвала хату курыным памётам - ад шалу.

Янка тады сядзеў у едкім дыме і плакаў. Маці думала, што ён плача ад дыму, і нязлосна бурчэла:

- Во дзе шляхотнае стварэнне! І ў каго ты гэткі далікатны ўдаўся?

Маці змусіла ўсіх сваіх пецярых дзяцей хадзіць вакол патэльні з куродымам і прыгаворваць: «Ляці, шал, на сухі лес, на балотныя вокны, на раку Дунай, плыві, шал, у далёкі край». Малыя сморкаліся, кашлялі, але слухмяна тупалі вакол маці і патэльні. Затым яна нахілілася, пакурыла свой жывот - шостае дзіця. Янка скарыстаў момант і вынырнуў з кола. За ягонай спінай Сонька-зласліўка прапішчэла: «А Янка ўцёк», але ён паспеў ужо выскачыць на ганак, схапіць свежага паветра, ад якога ажно галава закружылася, і прыліпнуць да шчэлкі ў паркане. Цяпер там, за парканам, абгаворвалася самае цікавае. Гадара ўвогуле славілася сярод суседзяў тым, што ў ёй ніколі нічога не адбывалася. І вось сёння... Сёння тут нешта адбылося. Янка пакуль яшчэ не мог ніяк уцяміць, што ж такое адбылося, але ягоная душа чула: штосьці важнае.

Каля весніц суседняе хаты стаялі кабеты, падперазаныя хвартухамі, і гаманілі:

- І адкуль толькі Яго прынесла!..
- І чым мы правініліся, што Яго на нас прынесла?..
- Не было дуды - не было й бяды...
- Але ж толькі падумайце, бабы: якой-такой сілай Ён вылечыў нашых шалёных?..
- Ага... вылечыў...
- І што за сіла ў Ім?
- Ану Яго з Ягонай сілай! Прагналі - і добра зрабілі. Свет вялікі - няхай сабе ідзе куды хоча.
- Кажуць, шмат каго Ён вылечыў - ад шалу, паралічу, ліхаманкі...
- Кажуць, нават уваск...
- Ану Яго! Жылі без Яго, пражывём і болей.
- А Тофціна дачка ўжо сем гадоў ляжыць, прыкутая да ложка...
- Казалі, гніць пачала...
- Дык а Сымон... Быў чалавек як чалавек, а цяпер ні з таго ні з сяго як зарагоча іншы раз - ажно мурашы па целе.
- Трэ да яго пільней прыгледзецца ды, можа... Ланцугі на скале яшчэ вісяць...
- Ай, бабы! Што вы, бабы! Рана яго на ланцугі! Ай-ёй-ёй... Што вы такое...

Гэта загаласіла Сымоніха і пабегла прэч. Кабеты прыціхлі. Янка адарваўся ад паркану, пабег на другі яго канец - там, пры камлі раструшчанага перуном колькі гадзінаў таму і зваленага на зямлю вячыстага дуба, дымілі тоўстымі самакруткамі мужчыны:

- Моўчкі пайшоў...
- Ага, каб табе слова!
- А што Яму было казаць? Прагналі...
- Да-а-а...
- Не, ну дык жа й злосць бярэ. Як дзе дык Ён, бачыш, цуды там усялякія чыніць! А тут прыйшоў ды свіней патапіў - наце вам цуд!
- Ён жа не проста патапіў, а дэманаў выгнаў з нашых шалёных ды паслаў іх у свіней.
- Дык шалёных толькі двое, а свіней... о-го-го!..
- А дэманы, кажуць, крычэлі, што іх легіён.
- Легіён?! Во заразы... І адкуль толькі бяруцца? І як яны толькі гэтак плодзяцца?
- А калі падумаць, то чым нам шкодзілі тыя шаленцы? Жылі на магільніку... Ну, крычэлі... вылі па начох... Але як напрацуешся, як заснеш, дык і не чутна... Няхай сабе якочуць. Ім - сваё, нам - сваё.
- Я таксама доўга не мог прывыкнуць: як завыюць - хоць ты сам услед за імі вый.
- Ага... Сымон ужо таксама пачынае завываць...
- Ды ну?.. Думаеш? Можа, яшчэ...
- Можа... Паглядзім...
- Але надта доўга прыглядацца няма чаго: ланцугі ёсць, калі што - каваль Піліп новых зробіць.
- Па ланцугах не бедаваць, ланцугоў хопіць... Да-а-а... Але ж Сымон... Хто б мог падумаць...
- А па мне, дык лепей ужо адразу: камень на шыю - ды з кручы ў возера.
- Не, лепш за ўсё, вядома, дэманаў выганяць.
- Ага, выганіш. Можа, ты маеш гэткую сілу, як Ён?

Мужчыны засмяяліся. Аднекуль, з боку могілак, пачулася напачатку нібы нясмелае, а потым усё мацнейшае і мацнейшае выццё. Людзі прыціхлі. Прыслухаліся. Выццё на момант прыпынілася, а потым узвілося з новай сілай - з пералівамі, усхліпамі, галашэннем, ляскатам.

- Ах жа ты!.. - высокі, жардзісты Карпа падхапіў з-пад ног камень і, віхляючыся ад ягонага цяжару, пабег у бок магільніку. Карпа нядаўна вярнуўся з хаўтураў па дзеду, быў п'яны і таму смелы.
- Добра яму там смаляні! - гукнуў наўздагон Карпу галоўны гадарынскі свінапас, набліжаючыся да мужчын. Ён толькі што выхадзіў свайго прыёмка Міцьку за тое, што той не ўпільнаваў свіней, і заадно пераехаў пару разоў па жонцы, аперазаў лейцамі падчарку і цяпер, зрабіўшы сваю справу, выціраў рукі аб штаны.

Мужчыны расступіліся, прапусцілі свінапаса на сярэдзіну. Свінапас быў быццам і не зусім гадарынскі, адно яго свойчас прынесла ў прыполе гадарынка Марфа. Але як прынесла, так праз ноч і ўцякла з Гадары - каб не пабілі камянямі. І выйшла ўсё на добрае. Бо каб не ўцякла тады, то, вядомая рэч, каменавалі б і трупы ў балота ўкінулі. А як уцякла, то выгадаваўся ейны бахур, на дуба вымахаў. Прыйшоў у Гадару, наняўся свіней пасвіць, ды так упадабалі яго гадарынцы, што неўзабаве абралі яго галоўным свінапасам: горла меў добрае, заганяе - будзь здароў. Цяпер жа ён быў галоўны і над свіннямі, і над каровамі, і над асламі, і над авечкамі. А як пойдзе на добрае, шэмрылі па кутох, то абяруць яго і гадарынскім старэйшынам. А што, нораў мае рашучы, рассусольваць надта не любіць, усё ў яго - раз-два і гатова.

- Добра ўсмалі яму там - адразу заткнецца, - паўтарыў свінапас.
- Ці дасць ён адзін рады, - засумняваўся хтосьці.
- А ты нашто? Ідзі ды памажы.

Ад натоўпу аддзяліўся чалавек і нехаця рушыў у бок магільніку.

- Ды не марудзь! Ну!
Чалавек пабег.

Моўчкі чакалі. Выццё спачаку пацішэла, потым разляцелася з новай сілай, потым рэзка сціхла, і праз момант у неба ўзвіўся кароткі адчайны лямант. І - усё. Цішыня.

- Няўжо забілі? - падаў хтосьці нерашучы голас.
- Не забілі, дык заўтра даб'ём, а заразу тут няма чаго разводзіць, - рашуча прамовіў свінапас.
- Так, лепей адразу.
- А можа, усё ж лепш пакуль ланцугамі... - гэта вымавіла Сымонава сястра, выціраючы хвартухом вочы. Увесь гэты час яна стаяла воддаль мужчын, слухала іх і вось насмелілася ўставіць слова.

Свінапас крутнуўся да яе, і яна шуснула за разгалістую крону дуба, што грувасцілася на зямлі чорнай хмарай.

- Дарадчыкі мне тут, сланова нага на вашы рэбры, - прабурчэў свінапас, але нязлосна, не трацячы дарма голасу.
- А можа, па Невядомага паслаць? Ён бы вылечыў Сымона, і дачку Тофціну вылечыў бы, і дзяцей Юркавых... З усіх бы нячыстую сілу павыганяў, - данёсся з-за дубовай кроны голас Сымонай сястры. - Ён вылечыў бы. Ён - добры...
- Ах ты!.. Табе ж ужо сказана! - хтосьці з мужчын кінуўся на той бок дуба, але завалтузіўся ў галінах, а Сымонава сястра тым часам адбегла прэч.

Маўчалі. З магільніку больш не даносілася ніякіх гукаў; толькі надрыўна крычэла чаіца, штосьці прадвяшчаючы - добрае ці дрэннае, ніхто не ведаў.

- Надумалася, дурніца, - нязлосна, нават паблажліва зноў зачаў свінапас. - Яго паклікаць! А потым што, зусім без свіней застацца? Яго толькі ўпусці - усё свінства выведзе.
- Ага. Во дурная!
- Ай, што вы з бабы хочаце!
- Дык лепей з нячысцікамі, з пракажонымі жыць? - даляцеў аднекуль з-за кустоў жаночы голас.
- Дайце ёй перцу з імберцам, - раўнадушна і стомлена загадаў свінапас.

Два мужчыны рынуліся ў кусты, завалтузіліся там. Потым адзін гукнуў:

- Дык жа гэта не тая!
- А мне ўсё адно, - рагатнуў свінапас. - А вам што, не? - гукнуў да тых двух, што трашчэлі ў кустах суччом.

Ягоныя словы патанулі ў гучным мужчынскім рогаце. З жаночага гурту таксама данеслася хіхіканне. Жанчына ў кустах войкнула і змоўкла.Гадарынцы рагаталі доўга, выціраючы рукавамі слёзы.

Янка плакаў. Плакаў уголас, бо цяпер мог не баяцца, цяпер яго ніхто за гэтым дзікім рогатам не чуў. А чаго плакаў - сам не ведаў. Па кім ён плакаў: па Сымону? па той жанчыне? па сабе? А можа... па Ім? Янка памятаў, як высіўся Ён над натоўпам, як маўчаў і адно паволі пераводзіў свой позірк з аднаго гадарынца на другога, трэцяга, чацвёртага... А яны... Не, тады яны не крычэлі. Яны прасілі Яго: ідзі ад нас, ідзі прэч, ідзі падалей. Ідзі... Ягоны запытальны, злёгку быццам здзіўлены позірк спыняўся на кожным з іх, і тады чалавек адказваў на Ягонае нямое пытанне: «Ідзі. Ідзі прэч!» Позірк спыніўся недзе над Янкавай галавой, затрымаўся і.. апусціўся ніжэй, да Янкавых вачэй. Янка ведаў: трэба казаць, як старэйшыя, як усе, але словы коркам захраслі ў горле - не прапіхнуць. А калі пракаўтнуў нарэшце той даўкі камяк - Ягоны позірк быў ужо на іншых, і тыя гудзелі, як шэршні: «Ідзі. Ідзі. Ідзі». «Не хачу», - прашаптаў Янка, але яго ніхто не пачуў. Ды ён і сам не ведаў, чаго ён не хоча.

Рогат пакрысе суцішыўся. Янка плакаў. Ён і не заўважыў, як тыя, пры зваленым перуном дубе, суцішыліся.

- Хто дзе скавыча? - запытаў свінапас.

Янка заціснуў даланёй рот і прыліп, зліўся з парканам.

- Спаць пара, - сказаў свінапас.
- Праўда, - згадзіўся хтосьці.
- А памятаеце, як Ягоны вучань, той, самы здаравіла, сказаў, што Настаўнік прынёс нам праўду?
- Які Настаўнік?
- Яны Яго Настаўнікам завуць. Ягоныя вучні, каторыя паўсюль швэндаюцца за Ім. Цэлых дванаццаць налічыў сёння.
- Дык што, што Ён нам прынёс?
- Праўду...
- А на якой яна нам халеры, Ягоная праўда? Што мы ёю, паснедаем ці павячэраем?
- Няхай плыве разам з сваёй праўдай.
- Свіней угробіў, а праўду ўзамен - нішто сабе гандаль!
- Пастушкоў шкада - моцна мы ўсё ж іх... Жывыя яны там, не ведаеце?
- А хто іх...
- Мой жывы быў, - плюнуў пад ногі свінапас. - Я яму дома яшчэ падсыпаў, дык цяпер не ведаю.
- А куды падзеліся тыя шалёныя, якіх Ён да розуму давёў?
- Ліха яго ведае. Нашто яны табе?
- Ды так...
- З Ім хацелі пайсці. У ногі Яму кінуліся...
- Дзіва што! Гэтак адмучыліся...
- А Ён сказаў...
- Ды якой халеры табе да таго, што Ён там сказаў: Ягонымі словамі сыты не будзеш.
- Кажуць, вельмі прыгожа гаворыць... Нечуванае, кажуць, гаворыць...
- Ну і няхай... А свіней нам зглотаў!
- Да-а-а, свіней не вернеш...
- Ну, не апошнія ж. У хлявах яшчэ рохкаюць.
- Хіба гэта свінні? Во тыя былі!..
- Усялякія і цяпер ёсць. Толькі пільнаваць трэба лепш, чымсьці дзяцей. А то надумаецца яшчэ вярнуцца... Ад Яго чаго хочаш чакай. І чаго блындаецца па свеце - не сядзіцца Яму!
- Да-а-а, свінства пільнаваць трэба.
- А што, няма каму? У нас вунь...

Усе паглядзелі на свінапаса і пачціва прыціхлі. А той абвясціў:

- Дапільнуем! Падпаскаў я памяняю, пугі ім новыя дам - ажно пішчэць у мяне будуць разам з свіннямі. А цяпер - спаць!
- Ага, пойдзем, - загаварыў хтосьці паспешліва з цемры. - Толькі дазволь, начальнік, мне яшчэ сказаць.
- Што там у цябе?
- Я вось думаю, начальнік... Баба гэтая, канечне, дурная, у ейнай галаве, як у тым пустым свірне, але во што я падумаў. А каб мы Яго паклікалі да сябе, прылабунілі - быццам мы адумаліся і быццам Ён ужо нам патрэбны зрабіўся, а потым... А потым схапілі Яго - ды ў цямніцу, ланцугамі - па руках і нагах. І - парадак.
- А нашто Ён нам, лішні рот? - запытаў хтосьці непаразумела.
- А вось як апанаваў бы каго нячысты дух, мы б тады Яго і вывелі - лячы! Калі на каго праказа - таксама - лячы! Чары якія - лячы!
- Ну а што... Хм...
- Мужыкі, а я чуў, што Ён недзе ваду ў віно ператварыў!
- Ды ну? Не маніш?
- Не сысці мне з гэтага месца!
- І што, нармальнае віно? Моцнае?
- Адзін мне казаў, які быў на тым вяселлі: нічога лепшага ніколі не піў.
- Ух ты-ы-ы!.. Га? Ну, ты падумай! Якая моц!
- А можа, не такі Ён ужо і благі... Можа, дарма мы Яго так... Прыцёрліся б, можа, зжыліся б...
- Лёгкага хлеба захацелася? - насмешлівы свінапасаў голас, у якім, аднак, была не толькі кпіна, але й пагроза.
Прыціхлі.
- Дык жа, бачыш, віно - з вады...
- Дармавое было б...
- Ах вы-ы-ы!.. Ах, якія ж вы-ы-ы!.. Што ж вы за-а-а...
- Ды мы ж нічога.
- Мы ж Яму не дазволілі застацца ў нас.
- Мы ж прагналі...
- Віна ім дармавога захацелася! А калі Ён з вас вярблюдаў ці шакалаў зробіць, тады што?
- Ды не. Дрэннага, кажуць, Ён не робіць.
- Ужо што-што, а дрэннага... Не, не чувалася.
- І свіней вашых не Ён патапіў?
- Але ж і нячыстую сілу затое выгнаў...
- А хто Яго прасіў?! Ты? Ты? Ты? - торкаў свінапас пальцам мужчынам у грудзі. - Ці можа, я? Хто? Яго нават тыя шалёныя не прасілі, бо не ведалі, што яны шалёныя. Дык што Яму было да нас? Чаго Ён прыйшоў да нас? У Яго злыя духі прасіліся: «Пакінь нас! Што Табе да нас?!» А Ён? Добранькі! А Ён іх - у свіней! І свінні патанулі!
- Да-а-а, свінні патанулі...
- А вы хочаце паклікаць Яго! Ну, паклічце - Ён вас давядзе! - Свінапас паддаў камень нагой, шпурнуў яго і рушыў прэч. Мужчыны кінуліся следам:
- Не слухай ты нас, дурных.
- Мы што, мы - абы казаць. Узбрыло ў галаву...
- Дык вось: - рэзка спыніўся свінапас, - няма чаго пераліваць з пустога ў парожняе. - Марш па хатах! Заўтра будзеце ў мяне ўкалываць, каб дурное ў вашыя галовы не лезла.
- Добра-добра. Будзем. Толькі не злуйся.

Бацька ішоў да веснічак, і Янка ссунуўся каля паркану на зямлю, прытуліўся да яе, як туліцца спуджаны заяц, гатовы ўсё ж у любую хвіліну бліснуць пятамі.

* * *

Янка вобмацкам прыціскаў лапушнік да Міцькавага цела там, дзе той паказваў, і яму здавалася, што ў яго таксама страшэнна баляць рукі-ногі. Хаця ніхто яго сёння і не лупцаваў. Яму сёння неяк пашэнціла ўнікнуць лупцоўкі.

- Не пайду дахаты, - енчыў Міцька. - Нізавошта не пайду. Што я яму зрабіў, свінапасу праклятаму? А тым усім? Як не раздзерлі на кавалкі... Самі паспрабавалі б утрымаць шалёны гурт.
- Не думай пра гэта, - параіў Янка, - не паправіш.
- Не паправіш, - хліпаў Міцька. - А ўсё Ён! І чаго пры
валокся да нашых свіней? Столькі бяды нарабіў!

Янка прамоўчаў. Ён глядзеў у цемру і бачыў... Ягоныя вочы. Вялікія, спакойныя і... дакорлівыя. Цяпер у іх было не адно, а шмат пытанняў. Яны плылі адно за другім з Ягоных вачэй, і ні на жаднае з іх Янка чамусьці не ўмеў адказаць.

- Хто Яго прасіў сюды? - заенчыў зноў Міцька.

Янка ачуўся і злосна, быццам не хто іншы як Міцька перашкаджаў адказваць яму на тыя складаныя пытанні, крыкнуў:

- Ды сціхні ты!

Вочы зніклі. Быццам напалохаліся ягонага крыку. Янка з палёгкай уздыхнуў. Трывога адышла, ніхто ў яго болей ні аб чым не пытаўся і не трэ было пакутваць над адказамі.

- Тыя б'юцца, ты крычыш, - падхапіўся знянацку Міцька. - Досыць ужо! Досы-ы-ыць!

І - рынуўся стоць галавой уніз. Як яшчэ Янка паспеў падставіць яму нагу. Той паваліўся, а Янка схапіў сябра за крысо кашулі. Кашуля затрашчэла, але Міцьку ўтрымала. Міцька ляжаў ніцма на зямлі, скуголіў, енчыў і дзёр траву рукамі. Янка штурхануў яго ў бок:

- Досыць качацца - пайшлі!
- Куды? - ускінуў Міцька галаву. - Да свінапаса? Ненавіджу! Мне і раней за ім жыцця не было, а цяпер зусім заб'е. Другіх слоў не ведае, як толькі: «Здзяру скуру!» І за што яго толькі гэтак любяць?
- Любяць? Баяцца Таго, хто дэманаў выганяе, за сваіх свіней трасуцца - вось і любяць. Любоў гэткая...

Янка замоўк: свінапаса ён таксама не любіў і баяўся - б'ецца часта.

- Ну, ладна, пайшлі, - падняўся Янка. - У хату цябе мамка не пусціць - свінапаса пабаіцца, а ў хляве месца знойдзем. Паспіш. Там цёпла.

Яны паволі падымаліся на ўзгорак, дзе стаяла Янкава хата, якая ў цемры была падобная да нерухомага агромністага і страшнаватага звера. Янка раз-пораз спатыкаўся, і тады вада выпліхвалася з вядра на ягоныя парэпаныя ногі, апякала іх. Раптоўна яны як не зачапіліся за чалавека, які стаяў каля паркану і трымаўся за яго. Адхіснуліся і не далі лататы толькі таму, што Янка нёс ваду, а Міцька ледзьве валок ногі.

- Не бойцеся, - азваўся чалавек. - Я не зраблю вам благога.

Ягоны голас быў спакойны, трохі стомлены, але добры, хаця і зусім незнаёмы.

- Хто ты? - запытаў Янка і здрыгануўся ўсім целам - пазнаў незнаёмага. Па кудлатай галаве, па зарослым валасамі твары ён пазнаў гэтага чалавека, якога баяўся начамі, якім яго пужалі, калі ён каго не слухаўся, якога баяліся ўсе. Упершыню Янка быў гэтак блізка ад яго і мог разгледзець ягоны твар. Твару, уласна кажучы, і не было відаць - адно валассё, у якім дзесьці там, на глыбіні хаваліся вочы.
- Не бойцеся, - паўтарыў чалавек.
- Ты больш не б'ешся? - запытаў Янка дрыготкім голасам. - Ты... ужо не шалёны?.. Ты больш не будзеш выць па начах?

Янка не ўбачыў, а адчуў, як чалавек недзе там, пад густым валассём, што гадамі расло на ягоным твары, як ён... усміхнуўся. І Янку чамусьці зноў захацелася заплакаць. Зусім без прычыны.

- А Ён куды пайшоў? - раптам немаведама навошта запытаў Янка. - Ён больш не вернецца?
- Не ведаю, - ціха адказаў чалавек. - Не ведаю. Напэўна, прыйдзе, але трэба, каб мы самі таго пажадалі.
- А свінапас? - запытаў Янка і адчуў, як побач уздрыгнуў Міцька.

Але чалавек быццам не пачуў яго - казаў далей:

- Вельмі трэба, каб мы пажадалі быць з Ім. Разам з вучнямі Ён паплыў ад нас, але я сэрцам чую: Ён вернецца.
- А свінапас?! - паўтарыў сваё Янка.
- Горка, што мы не прынялі Яго. Вельмі горка. Але калі прымем - Ён вернецца. Ён сказаў нам: ідзіце і кажыце людзям, хто вылечыў вас. Мой сябра пайшоў. І я... пайду... Мне б толькі вады... Я вады шукаю...

Янка паспешліва падаў яму вядро з вадой. Чалавек доўга піў, адарваўся ад вядра, зноў нагнуўся, зноў піў, потым уздыхнуў:

- І вада наша смярдзючая, і паветра смярдзючае... Адно слова - Гадара...
- А свінапас?!
- Ды што ты заладзіў: свінапас ды свінапас... Іхні час мінаецца вельмі хутка, а час Справядлівага чакаюць тысячагоддзямі. Добра, хлопча, напаіў ты мяне - дзякуй. Да раніцы мне трэба выйсці з гадарынскай зямлі, бо для многіх я тут яшчэ шалёны - забіць могуць. А мне яшчэ жыць трэба. Мне сведчыць трэба, як Ён таго хоча. Мне трэба набліжаць Ягоны час.

І чалавек ступіў у цемру. І праз некалькі крокаў яна атачыла, схавала яго - адно чуліся ягоныя спакойныя, упэўненыя крокі.

- Я з табой, - раптоўна гукнуў Міцька.

Крокі аціхлі, але чалавек не адзываўся - чакаў.

- Я з табой! - І Міцька, як сляпы, выцягнуўшы наперад рукі, кінуўся следам. - Я з ім! - кінуў адно Янку паверх пляча і пакуль той апамятаўся - Міцька знік з вачэй.

Іхнія крокі хутка расталі. Янка ўслухоўваўся ў цемру, углядаўся ў яе - і нічога не чуў, не бачыў. Раптоўна з процілеглага боку, ад магільніку, данеслася ціхае, жаласнае выццё. Яго падхапіў мацнейшы голас, і яны зліліся ў адзін. Яны то заціхалі, то мацнелі, то заліваліся на лад нейкай балотнай птушкі, то пагрозліва пераходзілі ў воўчае выццё, то цішэлі і тады нагадвалі плач немаўляці, якое надоўга пакінулі ў зыбцы без нагляду...

Ноч пасля Галгофы

Іскры пачалі знікаць недзе на ўзроўні вачэй. Вогнішча даўно ператварылася ў цяпельца. На вуголлях грувасціліся два рагатыя карчы, па якіх ленавата прабягалі сіняватыя языкі полымя. А вакол палалі яркія вогнішчы. У іхнім рухавым святле калыхаліся гарачкаватыя постаці людзей. Яны гучна перамаўляліся паміж сабой, энергічна дапамагаючы сабе пры гэтым рукамі. Поле гудзела рознымі гаворкамі, у якія раз-пораз укліньвалася аслінае парыкванне.

Каторы раз Андрэй падумаў, як добра ён зрабіў, пакінуўшы ў натоўпе свайго суседа, разам з якім прыйшоў на святы. І цяпер ён быў вольны ад суседавай гаворкі, ад абавязку неяк падтрымліваць яе. Андрэй адышоў ад яго ў змроку, калі на Гары пачалася мітусня. Чамусьці менавіта тады яму не захацелася больш нікога бачыць: ні сваіх, ні чужых - ніякіх. Невядома адкуль на Гары да яго падступіла раптоўная прага цішыні. Ён быў ужо сыты па горла крыкамі, злымі словамі, што несліся сёння адусюль, заўвагамі, якія зазвычай пачыналіся: «А мне дык здаецца...» Няхай ім там што хоча, тое і здаецца. Няхай яны думаюць так, як думаюць. Няхай сабе крычаць, што ляціць з вуснаў. Усё скончылася!

Але што скончылася? Чаму скончылася? Хіба што-небудзь і для Андрэя таксама скончылася? Гэта для таго Летуценніка сёння ўсё скончылася. І для тых даверлівых дурняў, якія столькі часу цягаліся следам за Гэтым... Гэтым... Цягаліся ды заглядвалі Яму ў рот. Вось для іх скончыліся вандроўкі. Бо няма больш за Кім валачыцца, няма больш Каго слухаць, няма больш пры Кім чуць сябе пупом зямлі з аднае тае прычыны, што ты чамусьці побач з Ім. Для іх, даверлівых рыбакоў, якія немаведама дзеля чаго паразгублялі свае баркі ды сеці, вось для іх усё скончылася. А ён... Ён сваю барку не згубіў. А мог...

Перацепнуў плячыма, крануў корч, з-пад якога ўзляцеў сноп іскраў. Якое шчасце, што Усемагутны злітаваўся над ім і не дазволіў тады паддацца шаленству. А да шаленства быў адзін крок. Усяго нейкі крок... Магло стацца так, што ў яго цяпер не было б ніводнага дынара ў кішэні, ніводнага вярблюда, ніводнага асла...

Што ж гэта робіцца ў свеце? Чаму такі сцюдзёны зрабіўся месяц Нісан? Летась, здаецца, было цёпла тут начаваць, пад Офэлем, у чаканні Пасхі. Сёлета ж Андрэй увесь дрыжыць ад холаду. Не грэе вогнішча, не грэе ваўняны хітон, які чамусьці мокры. Калі, дзе ён гэтак змачыў яго? Не памятаў. Калі бег з Гары? Цемра насунулася гэтак раптоўна, нібы хтосьці звонку завесіў чорным палатном адзінае вакно ў хаце. Потым па небе жыгнула маланка, грозна ляснуў пярун... Ён бег адтуль, праклінаючы сябе за тое, што немаведама чаму апынуўся сёння на Гары. З раніцы, пачуўшы, што будуць судзіць Настаўніка, адразу вырашыў: яму няма чаго рабіць на тым судзе. Не любіў судоў. Не верыў у іхнюю справядлівасць. Не прагнуў быць на відовішчах пасля іх.

Ранкам пайшоў без аніякае патрэбы па вуліцах. Суд забраў усе ягоныя думкі і адначасна адабраў усялякую цікавасць да ўсяго іншага. Ён брыў, не думаючы, куды і навошта. Толькі пазней зразумеў, што ўсе людзі ішлі ў тым жа кірунку, што і ён. Так ён апынуўся каля палаца. І толькі тады ўсвядоміў, дзе апынуўся і што чакае яго. І пасля, калі ў праёме акна ўбачыў таўсматага Рымляніна, калі ўбачыў Настаўніка са скручанымі рукамі, у галаве ўвесь час свідравала як апраўданне: «Я не хацеў сюды ісці. Я не хачу тут быць». Ён баяўся быць там, але выбрацца з натоўпу, які цеснай сцяной атачаў яго, не было як. І ён увесь гэты час прабыў там. Разам з натоўпам ён адзін раз нават крыкнуў, калі трэба было выбіраць. Ён крыкнуў: «Вараву!» І змоўк. Знямеў ад свайго ж голасу. Вараву? Пры чым тут Варава? Судзяць Настаўніка. Пры чым тут злодзей Варава? Чаму лёс Настаўніка залежыць ад лёсу гэтага бандыта?

Ён болей не крычаў «Вараву!» Маўчаў і тады, калі ўсе вакол яго, ап'янеўшы ад мажлівасці вырашаць нечы лёс, лямантавалі: «Укрыжуй!».

Натоўп ператварыўся ў раз'ятранага быка, перад якім махалі чырвонай анучай. Той жа, хто дражніў людзей крывёй, ужо, відно, і сам стаміўся, і сам не рады быў разгулам гульні. І сам не ведаў, як яе скончыць. А Той, які быў прычынай усяго гэтага, стаяў, апусціўшы галаву, і ніяк не адгукаўся на лямант. Выдавала так, што Яму зусім не абыходзіла, што там крычэлі ашалелыя ад злосці людзі. Здалося раптам, Яго нават не ўражвала гэтая недарэчная злосць. Нібыта ўсё адбывалася па прадуманым некім парадку. А таму і крыкі, і ўсё шаленства, і недарэчнасць дзікага «ўкрыжуй!» нібыта былі загадзя вядомыя Яму. Нібыта нічога іншага Ён і не чакаў ад гэтага дня, напоўненага звярынаю лютасцю.

Андрэй не чуў у сабе ні злосці, ні радасці. Нейкая незразумелая горыч шорсткім паскам здушыла горла і ціснула, ціснула яго, забіраючы дыханне. Нават удзячнасці Спрадвечнаму ён не мог адчуць у тыя хвіліны. Удзячнасці за тое, што не мае цяпер нічога агульнага з Падсудным, які ўжо зусім не быў падобны да Прарока. Прарок са скручанымі рукамі, з калючымі голкамі церняў на галаве, з сінякамі ды запечанай крывёй на ўсім твары! Дзе падзеўся той Прарок незвычайнай прыгажосці? Куды адляцелі Ягоныя словы? Куды падзелася Ягоная навука аб усеагульнай любові? Дзе растаяла? У гэтым азвярэлым натоўпе? Варта было толькі цешыцца, што ён, Андрэй, усё ж неяк размінуўся з гэтым Шаленцам. Бо абяцанае прыгожае Нябеснае Валадарства, пра якое Прарок баяў прыгожыя казкі, магло каштаваць Андрэю жыцця. Калісьці гэты Шаленец прапанаваў Андрэю ў абмен на тое Валадарства раздаць усё майно галоце...

...Язык задзервянеў, у грудзях спёрла дыханне; было адчуванне, нібы нейкая нябачная сіла гайдае цябе на нябачных хвалях. Цяпер альбо ніколі. Адкрыецца перад ім прыгожая таямніца альбо...

- ...Настаўнік, што рабіць мне, каб атрымаць Валадарства Нябеснае?
- Выконвай усе запаведзі Божыя.
- З дзяцінства прытрымліваюся іх, - усцешана ўсклікнуў Андрэй і пачуў дарэшты дзікае:
- Тады раздай усё, што маеш, бедным. І прыходзь да мяне.

Усё, што маеш... Нават не спытаў, як тое, што Андрэй мае, дасталося яму. Нібыта ён нейкі жулік, які абакраў кагосьці і займеў нячысты скарб. Аддай усё, што маеш... Як лёгка распараджацца чужым майном! Ёсць, вядома, дурні, якія пакінулі сваё майно і ўсё, што мелі, і пайшлі за Ім. Пайшлі без аглядкі... Шалёныя! Гэткія ж як і Ён шалёныя. Дзеля нябачнага Нябеснага Валадарства зрабіцца валацугам, каб следам за Ім дундзець пра тое Валадарства?! Занадта ж дорага каштуюць гэткія штукарствы!

Як ён, Андрэй, плакаў тады!.. Як плакаў і гатовы быў праклясці сваё багацце ў тыя хвіліны, калі Настаўнік разам са сваімі вучнямі знікаў з ягоных вачэй на даляглядзе. Толькі сляды пакуль што заставаліся на пяску: адны ад босых ног, другія ад стаптаных сандаляў. «Валадары, - з бяссільнай злосцю думаў Андрэй. - Валадары, якія жывуць з людское і Божае ласкі і чые сляды гэтак хутка засыпае пясок...»

А калі б Настаўнік загадаў тады Андрэю раздаць сваё майно не бедным, а Яму і Ягоным вучням? Не раз потым Андрэй чуў халодны пот на спіне пры гэтай думцы. Надта ж прыцягваў Ён да сябе людзей. Нейкай незразумелай, нечалавечай сілай вабіў іх да сябе. Адно шчасце, што Ён ніколі не загадваў, а толькі прасіў. Прасіў, як жабрак. Адно што жабрак просіць для сябе, а Гэты... Гэты прасіў для тых, што сёння лямантавалі: «Укрыжуй!». Якая жорсткая памылка! Якое дзікае фіяска! Ды хто ж пераможца? Галота? Гэтая самая, якой Андрэй некалі павінен быў раздаць сваіх валоў, вярблюдаў, аслоў? Тая самая, якую яшчэ зусім нядаўна Настаўнік ачышчаў ад ейных язваў ды праказы? Бедны Настаўнік! Як жа горка Табе было чуць той лямант, што ратаваў бандыта Вараву і губіў Цябе! Нават ён, Андрэй, адзін раз гукнуў: «Вараву!» Нібыта нейкая злая сіла пацягнула за язык. Бо што яму Варава? Тым і слынны, што за адну ноч мог багатага зрабіць найбяднейшым нэндзам. Гэта той, які не спыніцца ні перад чым, убачыўшы дабро, на якое паклаў вока. І яму дарэшты ўсё адно, хто валодае гэтым дабром: багаты ці бедны, справядлівы альбо ліхадзей. Дык чаму ж тады галота лямантавала за яго? Гэта ж ніякі не Макавей!

Андрэй больш не крычаў «Вараву!» Нічога ён болей не крычаў, гатовы пайсці куды заўгодна, каб толькі не чуць і не бачыць усяго, што дзеілася навокал. Але натоўп моцна трымаў яго, і Андрэй змушаны быў дыхаць у такт ягонаму дыханню...

Як холадна! Якія сцюдзёныя ночы!

Крануў корч, і ленаватае полымя зусім знікла, заміж яго проста ў вочы паваліў едкі дым. Закашляўся. Памылка. Жудасная памылка. Заміж Валадарства - крыж. Ён мог быць Валадаром. Мог бы загадваць іншым. Ён, які суцішаў буры, спыняў вятры, перад Кім адступала сама смерць!.. Калі б толькі Ён не прасіў, а загадваў... І тады Андрэй... Тады Андрэй таксама, хутчэй за ўсё, пайшоў бы за Ім. Па загадзе ісці можна, але па просьбе?.. Па Ягоным загадзе можна было быць добрым, літасцівым, справядлівым... Але Ён не захацеў загадваць. Чаму Ён не захацеў загадваць? Не захацеў ці не змог? Годзе! Калі Ён сам «не захацеў», то тады сам і выбраў тое, што сёння здарылася! Сам?! Сам выбраў крыж?! Хіба мог хтосьці разумны зрабіць гэткі выбар? Дык чаго тады па Ім плакаць? Адным шаленцам стала меней на зямлі! Што, збяднела яна ад гэтага? Тады трэба толькі цешыцца, што не пайшоў за Ім свойчас. Цешыцца і дзячыць Богу. Вось заўтра ў Святыні Андрэй пакладзе жменю дынараў і аддзячыць тым самым Богу.

І супакоіцца душа. Бо цяпер пакуль што яна плача. Ды гэта... Напэўна, гэта дым...

Вогкі холад пачаў атуляць Андрэевы плечы. Трэба было неяк зноў распаліць вогнішча, але ён усё сядзеў у нязручнай паставе, з балюча пераплеценымі пальцамі рук, якія ўпіраліся ў скрыжаваныя на зямлі ногі. Сядзеў каля пацьмянелага вуголля, не могучы даць рады горкім, як гэты дым, сваім думкам. Ярка і раўнадушна палалі вогнішчы. Пілігрымы грэліся пры іх, усё яшчэ абгаворваючы сённяшнія падзеі.

Андрэй падняўся, момант пастаяў над пагаслым вуголлем і рушыў да бесклапотных пілігрымскіх агнёў, што дыхалі пярэдаднем вялікага свята. Але не спыніўся ні каля першага, ні каля другога - пайшоў далей, пакуль не ўбачыў адзінокага прыгорбленага чалавека збоч невялічкага вогнішча. Гэтаму, мабыць, таксама не хацелася лапатаць языком. Папрашу агню і адразу ж пайду, вырашыў Андрэй і спыніўся.

- Можна аганьку? - запытаў.

Масіўныя плечы чалавека не варухнуліся, распэтланыя доўгія валасы, што спадалі з вялізнай галавы, ляжалі на іх нерухомымі кудламі.

- Агню... - зноў пачаў Андрэй.
- Сядай, - разняў чалавек вусны, што хаваліся пад густым валассём.

Слухмяна сеў. Хаця зусім не збіраўся ні пры кім запыняцца, тым больш пры гэткім нячэсаным абадранцы. Памаўчалі. Весела скакала па ламаччы полымя, быццам здзеквалася з паныласці гэтых двух.

- Што людзі баяць? - працадзіў скрозь зубы Калматы.
- Не слухаў, - адказаў Андрэй, нават не здзівіўшыся, чаму гэта ён павінен дакладваць нейкаму кудлачу, што дзе адбываецца.
- Радыя недзе, што Вараву вызвалілі?
- Радыя? - шчыра здзівіўся Андрэй. - А што ім Варава? Вялікае шчасце - Варава на волі! - чмыхнуў.
- А што? Крычэлі ж...
- Трэба ж было нешта крычэць...
- Ну, не крыкнулі ж Таго... з Назарэту... - Калматы пачынаў чагосьці нервавацца.

Андрэй хацеў сказаць штосьці накшталт: «І дарма, што не крыкнулі», але першыя словы чамусьці праглынуліся, і ён адно выціснуў:

- ...не крыкнулі...
- А маглі!Значыць, не трэба ім Той, з Назарэту!..
- ...не трэба...
- А Варава на волі!
- ...
- Чаго маўчыш?
- Што ж казаць? Ці мала бандытаў гуляе па волі? Гулялі і будуць гуляць. А Яго няма! І... не будзе! - адчайна гукнуў Андрэй. - Ніколі! І ніхто ўжо ніколі не пакліча ў Нябеснае Валадарства!
Калматы чамусьці не зазлаваў на Андрэеў выбух, адно запытаў:
- Таксама ведаў Яго?
Андрэй выцяг рукі да полымя - яны дробна дрыжэлі.
- Ведаў ты Яго? - дундзеў сваё Калматы.
- Гэткіх не ведаюць... Іх нельга зведаць. Іх можна толькі спаткаць...
- Ну, спатыкаў ты Яго? - зноў пачынаў нецярплівіцца Калматы.

Андрэй адвёў рукі ад полымя, абшчапіў імі, нагрэтымі, калені і апусціў на іх галаву. Умомант знікла ўсё: ноч, цемра, беспрасветная самота, сённяшні дзікунскі дзень з ягонымі жудаснымі падзеямі, журботнае вогнішча. Усё знікла і саступіла месца высокай постаці ў белым хітоне, Ягонай усмешцы, якая ў тую хвіліну была звернута толькі да Андрэя:«...раздай усё бедным. І прыходзь...»

Ягоныя рукі гатовыя былі абняць. Узнятыя, яны чакалі гэткага ж руху і ад Андрэя. Потым рэзка і бязрадна апалі...

- Дык бачыў ты Яго ці не? - зноў даляцела да Андрэевых вушэй. Ачуўся.Страсянуў галавой, хаця прывід былога ўжо і без таго знік. Уздыхнуў:
- Я не пайшоў за Ім.
- Во-о-о яно што... - працягнуў Калматы і змоўк. Незразумела было, чаго ў ягоным голасе было болей, шкадавання ці абыякавасці.

Людзі пры вогнішчах пачалі супакойвацца. Многія ўжо спалі, і цяпер заміж іхніх рэзкіх воклічаў чулася раўнадушнае храпенне. Да гэтых жа двух, якія немаведама чаму сышліся ля агню, сон не йшоў. Хаця яны таксама надоўга замоўклі, і нейкі час чулася толькі сапенне Калматага ды перарывістае Андрэева дыханне. Андрэй сіліўся ўзгадаць Прарокаў твар на крыжы, але чамусьці не мог. Мабыць, таму, што тады Андрэй баяўся глядзець на гэты твар. У памяці стаяў іншы - той, які прамяніўся ўсмешкай. І рукі... А рукі памятаў чамусьці добра. І тыя, ускінутыя на кароткі міг да Андрэя ў зычлівым жэсце, што запрашалі, клікалі да сябе. І тыя, раскінутыя на крыжы... Але ж... Але ж гэтыя... на крыжы... таксама клікалі і запрашалі! Глупства! Куды могуць клікаць прыбітыя да крыжовай пярэчкі рукі? На крыж?

Моцна, з націскам Андрэй правёў даланёй па твары. Вогнішча яшчэ гарэла, хаця ўжо і значна слабей. У ягоным прыцьмянелым святле масіўная, змрочная постаць Калматага яшчэ больш адштурхоўвала. А той не звяртаў увагі на Андрэя, думаў пра штосьці сваё. Можа, калі б Андрэй і пайшоў, то й не заўважыў бы...

Чалавек паклаў яшчэ пару сукоў на агонь, зачаў папраўляць чырвонае вуголле. І тады, калі ягоная шырокая далонь на момант затрымалася пры агні, Андрэй раптоўна ўбачыў шырокія чорныя пісягі на запясці. Гэта была не сажа. Не, гэта была не сажа. Гэта былі сляды. А ад чаго бываюць чорныя сляды на запясцях рук, здагадацца няцяжка. Гэта былі тыя сляды, пры адным выглядзе якіх халадзее ўсярэдзіне.

Калматы заўважыў Андрэеў спалоханы позірк, але не паспяшыў нацягнуць на чорныя пісягі шырокі рукаў сваёй бруднай, пасечанай дробнымі дзіркамі кашулі. Наадварот, ягоная рука нерухома грэлася пры агні, быццам хацела яшчэ больш падражніць. Андрэй атупела сачыў за ёй, не могучы адвесці вачэй. Ён пачынаў штосьці разумець, але тое «штосьці» было настолькі страшнае і дзікае, што бракавала жадання зразумець яго дарэшты.

- Ты... - пачаў Андрэй і змоўк.

Калматы маўчаў. Ён выцяг да агню другую руку - з гэткімі ж чорнымі слядамі. Гэта і быў адказ на Андрэева нявымаўленае пытанне. Ды годзе! Хіба мала ходзіць па свеце былых нявольнікаў! Але надзея на выпадковае супадзенне была настолькі слабою, што Андрэй адно выдыхнуў:

- Ты Варава?

Калматы засмяяўся - коратка й непрыемна:

- Я ж не пытаю ў цябе, хто ты.

Андрэй перамоўчаў.

- Перад табой вольны чалавек, - казаў далей Калматы і зноў здрыгануўся нейкім нялюдскім смехам. - Вольны. Значыць, дынара ты за мяне не заробіш, - і зноў кароткі смех, ад якога пачынаюць падымацца на галаве валасы. - І вольным я стаў бясплатна. Не тое, што... Гэта за Таго... прыдуркаваты Пілат хацеў заплаціць маім жыццём. Не выйшла! Народ не дазволіў!

- Ты Варава, - на гэты раз сцвярджальна і неяк безнадзейна вымавіў Андрэй.

Калматы спадылба зірнуў на яго:

- Ну і што?
Андрэй маўчаў.

- Ну і што, я цябе пытаюся? Так, я Варава! І мяне выбраў народ. Цяпер, калі хочаш ведаць, на маім баку закон! Народ любіць сваіх герояў!
- Народ любіць сваіх герояў, - рэхам паўтарыў Андрэй. Варава прыслухаўся да ягоных слоў, паціснуў плячыма, хвіліну думаў, быццам усё яшчэ ўзважваў толькі што сказанае, быццам сам і верыў, і не верыў гэтым словам. Потым трасянуў кудламі:
- Вядома, любіць. Іначай не крычаў бы, - памаўчаў і дадаў: - Напэўна ж, любіць, калі крычаў. Сам чуў, хіба?
- Чуў, - варухнуў вуснамі Андрэй. Узгадаў свой крык і перацепнуў плячыма.
- Ты што? - запытаў Варава.
- Так...
- Чаго торгаешся? Не згодны?
Перамоўчаў.
- Раз крычалі - значыць, я ім патрэбны.
- А навошта ты ім? Ты ж... бандыт... Ты рабаваў іх... забіваў... Чаму яны клікнулі цябе? - надрыўна пытаў Андрэй ды тут жа апамятаўся і ўвесь сціснуўся ад сваіх слоў, бо цяпер магло быць найгоршае. Сказаць бандыту, што ён бандыт...
Але Варава неспадзявана засмяяўся на ягоныя роспачныя пытанні:
- А я адкуль ведаю? Сілу паважаюць. Страх шануюць. Баяцца хочуць... Іначай навошта б лямантавалі?
Андрэй узняў галаву. У нябеснай далечы мігцелі зоркі. Здалося, яны зусім блізка, за пару сажняў... І раптоўна з гэтай чорнай, недасяжнай глыбіні выплылі Ягоныя вочы - вялікія, шырока раскрытыя і... дакорлівыя. Спакойна дакорлівыя. Нібыта не тады Андрэй не пайшоў за Ім, а цяпер. Абхапіў голаў рукамі. Няўжо Ягоныя вочы заўсёды будуць пераследаваць яго, як пераследуе маці плач яе дзіцяці, якое не нарадзілася па яе віне? Невыносна - бачыць ягоныя дакорлівыя вочы, глядзець у іх. Калі б яны пагражалі, злаваліся, помсцілі - было б лягчэй. Але гэты дакор...
- Скажы, Варава, - неяк ненатуральна выгукнуў Андрэй, - а Ён, значыць, ім зусім непатрэбны? Калі яны не Яго, а цябе крыкнулі, значыць, Ён ім зусім чужы?
- Выходзіць, так, - плюнуў Варава ў вогнішча. - Я Таго разумніка не бачыў, навукаў Ягоных не слухаў, язваў Яму сваіх не насіў. Адно ведаю: запатрабаваў Ён немагчымага. Распавядалі мне: «Любіце адзін аднаго, як я палюбіў вас». Гэта як? Усе любяць адзін аднаго? Хлапец дзеўку - зразумела. А як любіць суседа, у якога вол буйнейшы за твайго? Як любіць таго, хто мае жонку, прыгажэйшую за тваю? Як любіць пракажонага з ягонай праказай? Шалёнага з ягоным шаленствам? Багатага з ягоным багаццем? Беднага з ягонай беднасцю? Ён запатрабаваў немагчымага!
- Варава! - голасна гукнуў Андрэй. - Але ж каб гэтак і было, мы ж усе былі б шчаслівыя! Разумееш? І тое прыгожае Нябеснае Валадарства, якое Ён абяцаў, было б ужо тут, на зямлі! Разумееш?!
Варава зарагатаў:
- Было б... Але народ крыкнуў: «Вараву!» Забыўся? Народу непатрэбнае тое прыгожае Нябеснае Валадарства на зямлі. Вось пасля смерці - там, мабыць, ніхто б не адмовіўся б. Чым вечная цемра - лепш, вядома, вечнае святло. А тут... Пакуль жывём... Тут ім патрэбны я і такія, як я. Таму я сяджу вось тут з табой і баю байкі, а Ён пайшоў баяць свае байкі туды, дзе скрыгатанне зубоў... - Варава памаўчаў і неспадзявана запытаў: - Ну а ты? Ты хіба не рады, што выпусцілі Вараву, а не... Яго?
Андрэй сумеўся. Ці рады ён? Правёў рукой па твары і толькі цяпер заўважыў, што твар мокры. Па кім ён плакаў: па Настаўніку? па сабе? па... Вараву?
- Варава, а ты... Ты сам... рады?..
- Ну, сказаў! - выбухнуў Варава, ускінуў над вогнішчам руку і... гэтак жа раптоўна аціх. Задумаўся. Потым дадаў неяк бясколерна і хрыпата: - Хіба я магу не радавацца?
І Андрэй зразумеў: не, ён не рады. Тое, што цяпер было ў ягоным сэрцы, нельга назваць радасцю. Можна назваць чым заўгодна, але не радасцю.

Шчаслівыя

Доўгая тлустая змяя абвілася вакол каменя. Ніколі раней яе тут не было. Шмат разоў жанчына была тут, і ўвесь час камень быў чысты. Цяпер жа тут ляжала змяя і чула сябе гаспадыняй. І ёй было дарэшты ўсё роўна, што жанчына, якая стаяла воддаль, таксама прыйшла на гэтае месца.

Жанчына падняла з долу доўгі пруток і лёгка поркнула змяю:
- Пайшла адсюль. Не табе тут быць.
Змяя варухнулася, прыўзняла галаву, быццам дзівілася, хто гэта насмеліўся парушыць ейны спакой.
Жанчына зноў папрасіла:
- Ідзі адсюль. Не тваё гэта месца.
І стукнула кіем па камяні.

Змяя ленавата, неахвотна папаўзла, пакідаючы на пяску вузкую канаўку - след свайго цела.

Жанчына яшчэ момант счакала і пачала паспешліва бэрсаць кіем змяіны след. Крэсліла рэзкія папярочныя лініі, ды раптоўна рука з кіем застыла: узгадаліся Ягоныя лініі на пяску. За слязьмі яна іх не бачыла, але затое добра бачыла... Не, не бачыла - чула, усёй сваёй утрапёнай істотай чула гэтага Чалавека. Ейны лёс трымцеў недзе на канцы Ягонага ўказальнага пальца, якім Ён крэсліў на пяску незразумелыя ўзоры. Ён вымалёўваў ейны лёс, і яна, цалкам страціўшы надзею, калі яе валаклі сюды гэтыя страшныя ў гневе людзі, зноў знайшла яе. Бо Ён маўчаў. А гэта азначала, што падрыхтаваныя для яе камяні маглі і не паляцець.

Ды нічога тады яна не думала. Гэта цяпер яна думае. Гэта пасля, абхапіўшы голаў рукамі і не верачы, што яна цэлая, а не змязджураная камянямі, жанчына думала пра тое, як хораша чуць на плячах цэлую, не скалечаную сваю галаву, мець цэлыя, не знявечаныя рукі, чуць пад сабой пругкія, не пераламаныя ногі. Ейныя ногі могуць бегчы, ейныя рукі могуць зрываць лілеі, складаць іх у прыгожыя букеты, каб потым прынесці сюды і пакласці на пясок, ля гэтага вось каменя. Ейныя вочы могуць бачыць гэтыя лілеі, гэты камень, гэты пясок... і могуць плакаць... Ад шчасця. Ад такога простага, зусім звычайнага шчасця: яна ведае, што гэта значыць - жыць. Сотні, тысячы людзей гэтага не ведаюць. Яны проста жывуць і не заўважаюць гэтага. Бо не зведалі кошту жыцця. Яна зведала. І яна, шчаслівая, цяпер жыве. Не тады жыла, калі ейная прыгажосць захапляла людзей і тлуміла гарачыя галавы. Жыве цяпер. Калі забылася на сваю прыгажосць, забылася з дапамогай сваёй прыгажосьці кімсьці кіраваць, нечага дамагацца, нечым валодаць. На ўсё гэта яна забылася. І цяпер проста жыла.

У ейныя скроні не біліся больш пытанні, не вырываліся з грудзей хрыплым крыкам да тых людзей, якія ў той дзень прагнулі яе смерці. Яе, прыгожай, маладой, жаданай. Калі яны валаклі яе, раздзетую, па камяністай дарозе, здзіраючы скуру на нагах, яна напачатку прасілася - крыкліва, жаласна вымольвала ў іх літасць. Не пачулі. Калі хтосьці з іх крыкнуў ёй у твар, што яе вядуць да Прарока, што Ён будзе судзіць яе, яна павалілася на зямлю і, мяшаючы слёзы з пяском, завыла. Навошта да Яго? Ніколі Яго не бачыла, не чула, але ведала ад людзей: сіла ў Яго - нечалавечая, незвычайная. Навошта ж да Яго? Сотні грэшніц расплочваюцца за свае грахі без Яго. Чым жа яна заслужыла гэткую расплату? Скрозь слёзы яна і ўбачыла тады Тамашаў твар. Пасля ўзгадала, які ён быў перакрыўлены, як тузалі яго зласлівыя маланкі. Пасля зразумела: ён таксама з імі, таксама гатовы кінуць у яе камень. Але ў тую хвіліну яна гэтага не заўважыла - кінулася да ягоных ног, прыціснула мокрую, брудную шчаку да краю ягонага хітона, схапіла за руку:

- Ратуй мяне, Тамаш, ад іх, - загаласіла. Ірвануў руку, штосьці крыкнуў, замахнуўся другой на яе, але не апусціў, не ўдарыў - крутнуўся і кінуўся проста ў натоўп.
- Ах ты, нячысціца, - закрычэлі на яе. - Як пасмела дакрануцца фарысея?
- Ты, блудніца!
- Ты, грэшніца!
- Ты, нячыстая! Брыдкая!.. Згубная!..

Хтосьці балюча ўдарыў дубцом па яшчэ ўзнятай у мальбе ейнай руцэ. Рука апала і больш не прасіла, не маліла аб падтрымцы. Толькі недзе ў далёкай закаморцы душы мільганула: «Яна - нячыстая. Ён - чысты». Мільганула і знікла. Не пыталася, чаму так, чаму Тамаш сумеў застацца чыстым і якая ягоная ў тым заслуга? Ды й заслуга была навідавоку - строй фарысея. Не кожны годны яго насіць. Толькі заслужаныя. Вось ён... І яны... якія яе судзяць... Яны, як ніхто, ведаюць людскую нягоднасць. Яны добра ведаюць, як будуць пакараныя грэшнікі Спрадвечным. А яшчэ яны дакладна ведаюць, каго Спрадвечны ахіне сваёй ласкай. Але гэта ўжо яе, грэшніцы, не тычыцца. Гэтую ласку могуць заслужыць толькі тыя, якія ўсё ведаюць. Таму яны і выключныя. Вось і Тамаш... сумеў заслужыць гэтую выключнасць, нягледзячы ні на што. А яна... Яе цягнулі па камяністай дарозе, і нікому не абыходзіла, што ейная краса даўно змяшалася з брудам. Што ейная краса ўжо даўно - балота.

Імгненні радасці, якія яна нядаўна перажыла, ператварыліся ў твань. Але ў тую хвіліну ёй не шкада было ні тае радасці, ні сваёй красы. Тады яна ўся была ў чаканні расплаты. Ён асудзіць яе, і яны расплоцяцца з ёй. Расплоцяцца за тое, што самі маглі выбрудзіцца аб ейную нячыстасць і нягоднасць, што зусім нядаўна былі красой. І тады, калі яны, задыханыя ад абурэння, сталі прад Ім, які сядзеў на прыступках святыні, усе яны, усе, не выключаючы Тамаша, палалі вагнём сваёй чысціні і гэтай небяспекай - забрудзіцца. А яна, няўдала ахінуўшыся кавалкам прасціны, адыходзіла ад штуршкоў ды крыкаў, моцна заплюшчыўшы вочы. У той момант ёй здалося, што калі яна адплюшчыць іх - грымне пярун. І ўдары камянёў, якія гэтыя праведнікі хавалі ў фалдах сваіх апратак, будуць ужо непазбежныя. Так і стаяла - заціснуўшы размазаныя фарбай павекі вачэй, што ператварала іх у вачніцы. Пад гэтымі чорнымі плямамі яшчэ пульсавала жыццё. Ледзьве ліпела, але яшчэ было. Яшчэ яна здолела пачуць абвінавачванне, якое кідалі тыя, што баяліся забрудзіцца:

- Настаўнік! Гэтая кабета схоплена на чужаложстве. Па закону такіх трэба каменаваць. А Ты што скажаш?

Яны ўжо прысудзілі яе - «такіх трэба каменаваць». Зараз грымне пярун - і застануцца толькі камяні. Адны камяні. І больш нічога.

«А Ты што скажаш?» - запыталі яны ў Яго. Ён маўчыць. Ён так доўга маўчыць. Быццам і няма яе, змучанай, зняслаўленай, знішчанай, перад Ім. Быццам гэта не ейнае сэрца б'ецца злоўленай галубкай. Быццам не памірае яна прад Ягонымі вачыма, не могучы адплюшчыць сваіх. «Я паміраю!» - ірвануўся недзе ў ёй крык, але змярцвелыя вусны не выпусцілі яго вонкі. «Паміраю!» - нема ўскрыкнула душа і аціхла ў прадчуванні Ягоных слоў. Але слоў не было. Ды яна і не чакала іх. Яна проста замерла прад імі. Не прад прыпасенымі камянямі, але прад яшчэ нявымаўленымі словамі.

Ды зноў пачула не Ягоны але іхні голас. Яны заварушыліся, забубнелі, і з іхняе купкі зноў паляцела:

- Ведаем, што казаў Майсей...
- Але што Ты скажаш?
- Так, што скажаш Ты? - Іхнія галасы яшчэ гудзелі куслівымі чмялямі, але ўжо загучаў Ягоны:
- Хто з вас без граху - няхай першы кіне ў яе камень.

Яшчэ мацней яна заціснула вочы, сціснулася ўсім целам, напружылася ў чаканні таго першага ўдару. Стаяла хвіліну, другую... Ціша... Той, першы камень, які Ён дазволіў кінуць, чамусьці не ляцеў, не біў яе сваім дазволам, сваёй бязгрэшнасцю. І яшчэ ў галаве мільганула думка пра тое, як добра, што першы камень будзе кідаць бязгрэшны. Значыць, Тамаш яго не кіне. Хто-хто, а яна гэта ведае добра. Не кіне.

Глухая, вязкая ціша быццам акрыла яе цёплай апраткай, якой так не ставала на ейным грэшным целе. Гэтае цела зараз будзе пабіта камянямі. Напачатку па ім ударыць той, першы, а потым... Што будзе потым? Наступныя камяні Ён дазволіць кідаць усім? Значыць, і Тамашу?

Адплюшчыла вочы.

Ягоны палец, як і раней, штосьці крэсліў на пяску. Паволі над зямлёй рухалася Ягоная рука і вычэрчвала на ёй нейкія рыскі. Напэўна, ад гэтых рысак, накрэсленых на пяску, залежыць цяпер усё ейнае жыццё. Калі б яна магла скрануцца з месца, наблізіцца, зірнуць на тое, што Ён крэсліў на ейным лёсе, а потым упасці на калені і папрасіць літасці... Ды ногі прыраслі да месца, на якое выштурхнулі яе гэтыя гнеўныя людзі.

Ягоны палец застыў і болей не рухаўся. Яна паволі ўзняла вочы і ўпершыню паглядзела на Яго. Ён жа спакойна, нават нібы злёгку стомлена глядзеў на тых, што яе абвінавачвалі. Яна перавяла позірк і адчула раптам, як штосьці балючае жыгнула па ёй. Не, гэта быў не камень. Гэта было штосьці ўсярэдзіне, у ёй самой.

Яны адыходзілі. Адзін за адным. Яны, якія кагадзе гатовыя былі яе забіць, знішчыць, цяпер нібы забыліся на свой нядаўні гнеў, і, унурыўшы галовы, аддаляліся прэч. Невядома чаму марудзіў адысці Тамаш. Але як толькі яна зірнула на ягоны твар, увесь у кропельках поту, ён адразу адвярнуўся і, прыгорблены, пайшоў, несучы пад адтапыраным крысом сімлаха штосьці важкае.

Пайшлі ўсе.
Быццам і не было.

Толькі хтосьці з іх ці як напамін ёй, ці проста незнарок выпусціў з рук камень. Ён глуха ўдарыўся і знерухомеў на месцы. Яна глядзела на гэты камень, пакуль ён не пачаў расплывацца ўваччу, патанаючы ў ейных слязах. Заплюшчыла вочы, а слёзы ўсё цяклі і цяклі па твары.

- Жанчына, дзе твае абвінаваўцы? Ніхто не асудзіў цябе? - прагучаў сярод цішы Ягоны голас.

Адплюшчыла вочы. Чалавек падняўся і стаяў цяпер на тым самым месцы, на якім кагадзе штосьці накрэсліў. Цяпер Ён глядзеў проста на яе. Глядзеў спакойна, можа нават ласкава, а ёй раптам неадольна захацелася зменшыцца, сціснуцца, знікнуць. Не існаваць. Лепш бы ўжо камяні, падумала яна, і ейная галава нізка звісла на грудзі.

- Не, Пане, - шапнула ледзьве чутна ў адказ.
- І Я не асуджаю цябе. Ідзі і не грашы болей.

Не варухнулася. Быццам не для яе былі сказаныя гэтыя словы. Быццам не яе ратавалі. Быццам не іх яна чакала.
Чакала?

Не, яна чакала камянёў. А дачакалася... Што? Што Ён сказаў? Н-не а-асуджаю?.. Н-не грашы бо-лей? Гэта... Ён... ёй... сказаў? Ёй?!

Паволі, прымушаючы сваё непаслухмянае, здранцвелае цела рухацца, яна павярнулася, ступіла некалькі крокаў... Пайшла... Спахапілася, што нават не падзякавала. Адвярнулася:

- Дзякуй, Пане! - шапнула і не пачула свайго шэпту.

Ён падымаўся па сходах святыні, але ў адказ на яе падзяку Ягоныя плечы варухнуліся - Ён прыняў падзяку.

Вярталася дахаты, гэтак жа прыціскаючы да грудзей скамечаную, брудную прасціну. І чамусьці зусім не саромелася здзеклівых, хітрых, злосных паглядаў. Нават брыдкае галёканне падшыванцаў не змусіла яе ўтуліць галаву ў плечы. Ішла, выпрастаная, быццам несла на сабе ваду з далёкага калодзежа і баялася яе расплёхаць. Несла на сваіх плячах нязнаны раней груз: «Ідзі і не грашы болей». Несла яго і не хацела рассыпаць, скінуць на дол.

Ёй пашчасціла стрэць Яго яшчэ раз.

Пачула, што Настаўнік зноў навучае, і пабегла да святыні. Але Яго там не было. Шукала па вуліцах. Не бачыла. Схапіла за рукаў хлапца, што нёсся паўз яе: «Ці ведаеш, дзе навучае Настаўнік?» «Хадзі за намі!» - бліснуў ён вачанятамі і панёсся разам з кагалам гэткіх жа падшыванцаў далей. Пабегла следам. І праз нейкі час убачыла шмат людзей, што сядзелі на пяску. Зразумела: Ён тут. Прыціснула рукі да грудзей, прырасла да зямлі. Натоўп зліўся ў вачах у адну вялізную каляровую пляму. Недзе пасярэдзіне гэтай чалавечай плямы быў Ён. Чула Ягоны голас. Не чула слоў. Бо штосьці задужа моцна звінела ў ёй самой. Марыла аб гэтай сустрэчы, чакала яе, а дачакалася і вось цяпер...

Павярнуў галаву, і Ягоныя вочы на некалькі імгненняў запыніліся на ёй. Усміхнуўся - лагодна й сумна. І яна заміж таго каб упасці на калені і дзякаваць за Ягонае «не асуджаю», неспадзявана для самой сябе ўсміхнулася Яму ў адказ...

З таго часу гэтае месца прыцягвала яе да сябе незразумелаю сілаю. Яна прыходзіла сюды, каб наноў сустрэцца з Ягоным паглядам, Ягонай усмешкай, пачуць Ягоны голас. Каб, прыйшоўшы, знерухомець і доўга прастаяць так, не вымавіўшы ні слова. Яна чула тут Ягоную прысутнасць. Там, на падворку святыні, дзе некалі была выбаўлена ад камянёў, не чула. Перашкаджалі людзі, якія хадзілі туды-сюды. Увесь час здавалася: гэта тыя самыя, што прагнулі тады ейнае смерці. Сярод іх яна не магла знерухомець у сваім успаміне. Тут жа ёй ніхто не перашкаджаў быць з Ім. З Ім, якога ўжо даўно не было на гэтай зямлі. І які заўсёды заставаўся на ёй. У гэтым яе не трэба было пераконваць. Бо ўсе гэтыя гады яна чула Ягоны голас у самой сабе. Усе гэтыя гады той голас дапамагаў ёй жыць. Менавіта дзякуючы гэтаму голасу яна змагла жыць пасля ўсяго, што адбылося ў той дзень. Ведала: для тых, хто побач, яна, як і раней, застаецца грэшніцай, якая заслужыла самай суровай кары. Яна чамусьці ўнікла гэтае кары, але заслужыла яе, і таму ейная віна ніколькі не зменшылася. Людзі чамусьці гэтак добра памятаюць чужую віну... Нават тады добра памятаюць, калі гэтая віна аніяк іх не закранае.

Камянямі яе тады не пабілі. Але ўсё жыццё яна чула на сабе ўдары людской пагарды і таму павінна была чуць сябе найгоршай ад усіх. Але дзіўная рэч: яна не чула сябе найгоршай. Ведала: з дзесяткаў, сотняў, тысячаў жанчын ёй ці не адной выпала доля стаяць перад светам, ахінуўшыся прасцінай, і чакаць Ягонага прысуду. Яны, чые грахі не сталі яўнымі, чулі вялікую сваю перавагу над ёй. Яны смела і ўпэўнена асуджалі яе за той даўні грэх, забыўшыся, што яна даўно апраўданая. Але яна гэта памятала. І цярпліва жыла на гэтым свеце, сярод гэтых людзей, зносячы іхнія ўдары, глыбока ў сэрцы схаваўшы: «І Я не асуджаю цябе. Ідзі і болей не грашы». Гэтыя словы былі вышэй за ўсё. Вышэй, глыбей, трывалей...

Вярнуўшыся тады з падворку святыні і выплакаўшыся да знямогі, яна яшчэ доўга «распавядала» Яму, які застаўся там, у святыні, пра сваё жыццё. Яна, якая не змагла нават папрасіць аб літасці, цяпер шаптала, шаптала, шаптала... Глытаючы словы, губляючы іх, паўтараючы па некалькі разоў адно і тое ж. Гэта была як падзяка за Ягонае разуменне, Ягоную літасць, якой яна нават не папрасіла. Яна быццам хацела пераканаць Яго ў тым, што Ён не памыліўся, што яна, зняслаўленая, усё ж вартая Ягонае літасці.

Усё распавяла Яму пра Тамаша. Распавяла і напрыканцы папрасіла: «Але Ты не асуджай яго, Пане! Ён вельмі слабы. Таму і забіць мяне хацеў. Ды й не мяне ён забіваў бы, але слабасць сваю, здраду сваю. І ўсе яны гэтаксама... хацелі забіць... свае слабасці... Не асуджай іх...» Прасіла за сваіх крыўдзіцеляў і чула ўадначас, як робіцца бязважкім ейнае цела, як ахінае яго бязважкая коўдра спакою...

- Мама, колькі ты будзеш тут стаяць? Ужо холадна! Позна! Што робіш тут?

Слёзны, роспачны голас дачкі ў імгненне абудзіў жанчыну ад успамінаў. Ейная дачка стаяла за некалькі крокаў і дрыжэла ўсім целам.

- Што робіш ты тут? - заміж адказу ўсклікнула маці доччыным пытаннем.
- Ц-ця-бе ч-чака-ю, - адказала дачка.
- Але чаму? Як ты даведалася, дзе я?
Дачка апусціла галаву і ледзьве чутна прашаптала:
- Ты часта вечарамі знікаеш... Людзі кажуць, што ты... ты... - слёзы цяклі па ейным твары. - Ды ты не думай - я не веру. І не верыла. Але... Але я ж павінна была ведаць, куды ты знікаеш вечарамі.
- Дачушка, - не вымавіла, але быццам праспявала маці, - да-чуш-ка-а...
Дачка раптоўна скаланулася ўсім целам, падбегла да маці, укленчыла і абхапіла рукамі ейныя ногі:
- Даруй мне, мама! Ты самая лепшая на свеце! Ведай гэта, мама! Чуеш? Самая, самая лепшая!
- Дачушка, што ты? Устань! Што ты! Не трэба - нявартая я, - шаптала маці, а сама, чуючы, як шалёна тахкае ў грудзях сэрца, прагнула, каб доўжыліся, не сканчваліся гэтыя шчаслівыя хвіліны.
Яны абедзве плакалі і абедзвюм рабілася лягчэй ад тых слёз. Шмат паміж імі было нявыказанага. Яны жылі, і з кожным днём тое нявыказанае расло, павялічвалася, абрастала новымі пытаннямі. І ўжо здавалася, ніхто і ніколі не раскруціць канчаткова заблытаны клубок іхняга жыцця. Але вось прыйшла хвіліна - і ўжо нічога больш не трэба: ніякіх высвятленняў, ніякіх тлумачэнняў. Усе іхнія пытанні і праблемы раптоўна зліліся ў адно шчаслівае адчуванне: як добра, што яны жывуць на свеце. Гэтага шчасця магло й не быць. Але яно ёсць. Яно ёсць. І падорана яно Ім. Гэта Ён у той вечар накрэсліў пальцам на зямлі іхнія лёсы і вызначыў ім жыццё. І адной, і другой. І цяпер абедзве яны плачуць ад шчасця. Маці - таму што ведае цану жыцця і ведае, каму павінна дзячыць за гэта. Дачка ж - таму што мае гэтае шчасце - жыць, хаця й не ведае пакуль што, Хто даў ёй гэтае шчасце.
Але яна даведаецца. Абавязкова даведаецца.
- Я абавязкова распавяду табе ўсё, - шэпча маці, схіляючыся над дачкой. - Ты павінна ведаць, Хто падарыў табе гэтае шчасце - жыць.
- Падарыў? - зазірае дачка знізу ўверх у матчыны вочы, але ў вечаровым змроку ўжо не бачыць вачэй. - Ты сказала «па-да-рыў?»
Шчаслівыя матчыны слёзы падаюць на ейны твар:
- Так, падарыў! А падарункі трэба ўмець берагчы. Чуеш? І я, і ты павінны берагчы гэты вельмі дарагі падарунак.
Маці гладзіць дачку па шаўкавістых валасах, а ў ейных вачах стаіць Ягоная рука, што крэсліць на зямлі іхнія лёсы.

Першы

Дзверы за ім зачыняліся доўга і з такім прарэзлівым рыпеннем, якое ў любы іншы час было б яму прыкрым. У любы іншы, але не сёння. Што яму магло прынесці прыкрасць сёння? Тое, што ён тут. Што ён вось тут, за гэтымі дзвярыма, на тым баку якіх яшчэ, чутно, валтузяцца, не могучы іх зачыніць. Рассохліся, відно, дзверы. Рассохліся. Ды не настолькі, каб можна было праз іхнія шчэлкі выбрацца адсюль. Туды, на той, такі жаданы цяпер бок.

Але вось там хтосьці з усяе сілы налёг на дзверы, і яны ўціснуліся ў свой праём. Аціхлі. Пасля пачулася яшчэ валтузня - дзверы прыпіралі завалай. Усё - дзеля трываласці. Дзеля надзейнасці. Дзеля таго, каб ён, вязень, не адчыніў нейкім чынам гэтыя рыпучыя дзверы.

- Гэй, ты! - даляцела з таго боку. - Памятаеш? Табе засталася гадзіна! І яна ўжо пачалася! Табе засталося менш за гадзіну!
- Памятаю. Мне засталася адна гадзіна. Менш за гадзіну, - ціха прамовіў Якуб. Не ў адказ на той голас, але самому сабе.

Усяго адна гадзіна. За гэты час можна было б зайсці так далёка! Ды не зойдзе. Бо дзверы не адчыняцца. Раней, прынамсі, чымсьці мінецца гэтая гадзіна, не адчыняцца. А потым... Што будзе потым?

Ад гэтага, такога простага, такога звычайнага пытання, якое ён задаваў сабе тысячу разоў у жыцці, і на якое заўсёды знаходзіўся нейкі адказ, цяпер ад яго па целе прабеглі дрыжыкі холаду. Нібы ў пошуках таго патрэбнага адказу азірнуўся на бакі. Ад дзвярэй да сцяны насупраць - крокаў пяць, столькі ж - упоперак. У куце - ахапак зляжалае саломы. Высока над галавой - маленькае закратаванае вакенца. Як на тое, сонца сёння схавалася ў хмарах. А можа й добра, што яго няма? Не дражніць?..

Падышоў да саломы, поркнуў нагой. Штосьці мітнулася адтуль яму пад ногі, пасля - да дзвярэй. Прыгледзеўся - два пацукі. Не надта, зрэшты, і пужлівыя. Запыніліся пры дзвярах і павярнуліся да яго, нібы пыталіся, ці надоўга ён забярэ іхнюю салому.

- Адна гадзіна... - нібы ў адказ на гэтае нямое пацучынае пытанне прамовіў Якуб, - толькі адна гадзіна...

Пацукі падцягнулі хвасты і прымасцюрыліся ля парогу - чакаць. Звыклыя, мабыць, да гэткіх перасяленняў - ад саломы да парогу і наадварот, яны былі гатовыя чакаць.

Якуб яшчэ раз поркнуў нагой салому і сеў.
Гадзіна... Толькі адна гадзіна.

За гэты час можна ад Ерузалему дайсці да... Нікуды ён ужо не дойдзе. Нікуды. Ягоны шлях скончыцца праз гадзіну. Нават менш, праз тры чвэрці гадзіны...

- Божа! - прастагнаў Якуб. - Умацуй мяне!

Пацукі, нібы змовіўшыся, кінуліся да ягоных ног, але, напужаныя, тут жа перабеглі ў процілеглы кут.

Якуб схаваў твар у шырокія далоні і доўга маўчаў - згорблены, бязрадны, няшчасны. Як шмат яму трэба паспець за гэтую гадзіну! Але думак не было. Ніякіх. Ні горкіх, ні страхавітых, ні роспачных. Яны, ягоныя думкі, быццам не захацелі змірыцца з няволяй і засталіся недзе там, за дзвярыма. Недзе там, дзе ён яшчэ зусім нядаўна быў гэткі патрэбны. Гадзіну таму ён стаяў на вялізным пляскатым валуне перад натоўпам і казаў, казаў пра тое, што было найважней для яго самаго. Усё дзеля таго, каб яно, гэтае найважнейшае, зрабілася найважнейшым і для ўсіх гэтых людзей.

- Памятайце! - гукаў ён у прастору над людскімі галовамі. - Не рабіце зла бліжняму, бо тое зло вернецца да вас і памножыцца. Нясіце дабро людзям, і яно стакроць памножыцца для вас. Памятайце: за кожны добры ўчынак будзеце мець нагароду ў небе!
- Мы гэта чулі! - раптоўны звонкі голас з натоўпу. - І ад цябе чулі, і ад Пятра! Ты нам лепш скажы, які Ён быў, Езус з Назарэту? Ты ж бачыў Яго, гаварыў з Ім. Дык распавядзі нам!
- Ага, які Ён быў? Які быў? - панеслася з розных бакоў.
Натоўп прыціх у чаканні адказу.

Перад ім стаяла шмат людзей - старых і малых, вясёлых і пахмурных. Іхнія позіркі ўпіліся ў яго, а вушы напружана чакалі адказу. Усім ім было вельмі важна ведаць, які Ён быў. Ім жа не скажаш, што якраз гэта Якубу найцяжэй казаць. Бо калі пачнеш гаварыць, якім быў Ён, тады трэба казаць і пра тое, якімі былі яны, як яны дзялілі з Ім усё тое, што напаткала Яго. Дык... Але чаму ім гэтак важна, якім Ён быў? Ці не найважней тое, што Ён... ёсць?

Усцешаны знойдзенаму выйсцю Якуб узняў рукі:
- Вы кажаце: «Быў». Але ж вы няправільна кажаце! Ён ёсць! Ён ёсць! Я сведчу аб гэтым! Бачыў Яго пасля Ягонае смерці! Чуў Яго! Размаўляў з Ім пасля Ягонае смерці! Чуеце?
Чулі. Не маглі не чуць, бо цішу над натоўпам парушала хіба толькі дыханне гэтага натоўпу. Іхняе дыханне і ягоны голас.
- Ён уваскрос! І гэта такая ж праўда, як і тое, што я стаю вось тут, перад вамі і кажу вам пра гэта. Ён уваскрос - і гэта самая большая праўда за ўсе праўды на свеце!
Перавёў дыханне, выцер рукавом спатнелы лоб. Натоўп маўчаў. Шмат разоў чуў Якуб гэтае ўражлівае маўчанне натоўпу ў часе сваіх прамоў. Тут, у Ерузалеме, у суседняй Самарыі ці Галілеі, на беразе Ярдану ці ў гарачай пустэльні, на высокай гары ці глыбока пад зямлёй, дзе збіраліся людзі, каб пачуць праўду пра Хрыста, - усюды яны аднолькава ўспрымалі словы аб уваскрэсенні.
- Гэта значыць... - ціха падала голас кабета з дзіцем на руках. Яна не насмелілася скончыць тое, што прыйшло на язык.
- Так! - урачыста прамовіў Якуб. - Так, гэта значыць, што мы з вамі таксама маем гэтую магчымасць, чуеце? У соцен тысячаў людзей яе не было. Яны жылі, паміралі, і на гэтым усё сканчвалася. Але Ён адчыніў перад намі браму смерці! Путы смерці парваныя! І цяпер усе мы - і той, хто жыў даўно, і хто жыве цяпер, і хто будзе жыць пасля - усе мы можам прайсці праз браму смерці і зноў пачаць жыць! Толькі дзеля гэтага...

Ён не паспеў сказаць ім, што трэба дзеля гэтага: тыя, з мячамі, разрэзалі натоўп у некалькіх месцах. Уварваліся ў гэты натоўп, і ў адно імгненне заміж урачыстае цішы ўзняўся гвалт. Апошняй, каго бачыў Якуб са сваіх слухачоў, была жанчына з дзіцем. Здалося, яна ніяк не зрэагавала на тое, што адбывалася навокал. Адну яе не спалохалі крыкі мужчын, лямант жанок, адрывістыя загады жаўнераў. Нават плач ейнага дзіцяці, якое спуджана тулілася да маці замурзаным тварыкам, не змусіў бегчы адсюль. Здалося, яна застыла, надоўга знерухомела і ўсё яшчэ чакае ад яго нейкіх слоў. І ўжо толькі ёй, адной ёй з усяго натоўпу Якуб гукнуў цераз скрыжаваныя перад ягоным тварам бліскучыя лязы мячоў: «Так-так! Павер! Гэта значыць, што і ты, і тваё дзіця і ўсе змогуць паўстаць з мёртвых! Чуеш? Толькі трэба заўсёды быць з Ім! Чуеш? Заўсёды!»

Пачула. Прыціснула зарумзанае дзіця да грудзей і засмяялася. Вакол крычэлі, сварыліся, плакалі, а яна смяялася, выпраўляючы яго ў гэтае змрочнае падзямелле, да гэтых агідных пацукоў, на гэтую адну гадзіну часу...

Пацукі зноў пасмялелі, зноў былі каля ног - сядзелі і мабыць прымерваліся, калі зручней кінуцца на ягоныя здарожаныя ногі і ўпіцца, угрызціся ў іх згаладнелымі па спажыве зубамі. Варухнуў ступакамі - адбеглі і зноў застылі ў чаканні.

Адно, што можа мяне цяпер суцешыць, дык гэта тое, што я не стану для вас спажывай, падумаў Якуб. За адну гадзіну я ўжо вам не дамся. Нават менш. Ужо значна менш за гадзіну. Палова?

Так скончылася ягонае апошняе казанне. І чула яго да канца адна тая жанчына з дзіцем, якая шчасна засмяялася ў адказ на ягоныя апошнія словы. Жаўнеры забіралі Якуба, а яна смяялася...

...Калі забіралі Настаўніка на Гары Аліўнай, яны, Ягоныя вучні, перапалоханыя, ачмурэлыя са сну, плакалі. Пётр спрабаваў бараніць, яны ж плакалі. Шмат разоў пасля Якуб плакаў, успамінаючы тую ноч. Плакаў ад бяссілля штосьці вытлумачыць, выправіць, змяніць. Нават пасля Ягонага вяртання на зямлю плакаў, а можа, тады нават больш. Бо, паверыўшы нарэшце ў Ягонае вяртанне да жыцця, у Ягоную перамогу над смерцю, над усім тым, што здарылася на Галгофе, Якуб зразумеў і тое, як мала ва ўсім гэтым яго ўдзелу.

«Дух моцны, а цела слабое, - казаў ён Ім у тую ноч, да таго, як Яго забралі. - Дух моцны, а цела слабое. Дык не спіце ж!»

Як яны змаглі заснуць пасля гэтых Ягоных слоў? Пасля таго, як Ён гэта сказаў? Ніколі раней Ён не казаў ім: «Трывожыцца мая душа ажно да смерці». Як жа яны змаглі заснуць, пачуўшы гэткае? Хіба можна было заснуць, калі ты, няхай сабе слабы, напужаны, нягодны, але і гэткі патрэбны Яму? Менавіта ты. У гэты вось час. Хіба гэткае магчыма праспаць?

Якуб праспаў. Цела перамагло. То была Ягоная гадзіна, ды не іхняя. Яны, Ягоныя абраныя вучні, спалі ў той час, калі Ён абліваўся крывавым потам, калі дыхаў апошнім вольным паветрам і маліўся так, як толькі Ён і ўмеў. У той самы час яны, распластаўшыся на зямлі, спалі. То была Ягоная гадзіна. Цяпер прыйшла Якубава.

Закрыў твар далонямі і адчуў на іх ліпкі пот.

- Кірые! (Пане - грэцк.) - ціха паклікаў Якуб. - Дай мне Тваёй моцы, Кірые...
Цішыня звінела ў адказ. Звінела і навальвалася на Якубавы плечы.
- Умацуй мяне, Кірые!

Растапыраныя пальцы на ўзроўні вачэй дробна дрыжэлі, пот заліваў вочы і, мяшаючыся са слязьмі, тонкімі ручаінкамі сцякаў па твары.

- Я змагу выжыць, калі адмоўлюся ад усяго, што бачыў, перажыў, зведаў. Ад усяго, што распавядаў людзям пра Цябе. Што мне рабіць, Кірые?

Пытанне на момант завісла ў паветры і адляцела. Некуды туды, да вакна. Хіба ў яго ёсць выбар? Хіба пасля гэтых гадоў, якія Якуб абвяшчаў людзям Хрыстову навуку, хіба пасля іх у яго можа быць выбар?

- Дух моцны, а цела слабое... Я змагу выжыць, толькі здрадзіўшы. Вось мой выбар... Праўда альбо воля. Увесь час яны былі для мяне разам - праўда і воля. Цяпер раздзяліліся. Цікава, якая яна, воля без праўды?

Моцна, да хрусту скруціў пальцы. Што ж тут цікавага? Ён памятае. Усе яны памятаюць волю без праўды, якая ў споласе шпурнула заробленыя трыццаць срэбраннікаў і завісла на дрэве, задыхнулася ў пятлі. Воля... без... праўды... Не, у яго няма выбару. Але... Але ці варта паміраць за праўду, якая не ўсім патрэбная? Якую не ўсе цэняць? Якую не берагуць? Ад якой часам гэтак лёгка адмаўляюцца?

Гэта было самае балючае. Не раз ён адганяў ад сябе гэткія пытанні, калі бачыў, як адны, нібыта паверыўшы ў Ягоную праўду, нібы пайшоўшы за Ім, тут жа, на вачах, маглі лёгка адмовіцца ад яе. Гэтая праўда была для іх дынарам, які можна абмяняць на штосьці больш каштоўнае, прывабнае. І пярун не забіваў іх за тое, што яны прадавалі Ягоную праўду. Якуба слухалі тысячы людзей, Пятра - можа, сотні тысячаў, Яна - таксама, Тамаша, Андрэя, Баўтрамея... Тысячы, тысячы, тысячы... А колькі сёння здольныя памерці, ды не адмовіцца ад Хрыста? Хто з тых, што слухалі сёння Якуба, пойдуць за Хрыстом? Тая жанчына з дзіцем?

- Тая жанчына з дзіцем, - паволі задзервянелымі вуснамі вымавіў Якуб.
Вось адказ.
І за яго Якуб павінен...
- Так, за яго.

Зноў затрашчэлі пальцы рук, быццам не сам ён, а хтосьці чужы выварочваў іх. За гэтую жанчыну з дзіцем. І гэта нямала. Гэта зусім нямала. І за тых двух хлапцоў, якія ўчора пыталі, куды ім цяпер ісці, бо далей жыць так, як жылі раней, яны не змогуць. І за таго мужчыну, якога на мінулым тыдні жаўнеры валаклі за ногі, а ён крычэў, б'ючыся галавой аб камяні: «Львы? Няхай львы! Але з Хрыстом!»

- Я не змагу адмовіцца ад Цябе, Кірые... - прашаптаў Якуб. - Толькі... Толькі Ты ўмацуй мяне... Не ведаю, ці так я сведчыў аб Табе, як Ты таго жадаў, але я рабіў гэта з любові да Цябе. Я сведчыў аб Табе, і таму я тут.

І таму ляціць мая апошняя гадзіна. О Аданай! (Вялікі Пан - габрэйск.) Запаволь маю гадзіну!

Недзе за сцяной пачуліся крокі. Павольныя, цяжкія, яны набліжаліся, і ў аглухлай цішыні рэха ад іх ляцела і білася ў дзверы, як стукае той, хто прыйшоў забраць свой доўг і болей не хоча чакаць.

- Вось і ўсё, - прашаптаў Якуб і ўпіўся позіркам у дзверы.
Але крокі пачалі аддаляцца, рэха ад іх - таксама.
- Яшчэ не... Яшчэ ідзе мая гадзіна, Кірые... і я яшчэ тут. Але дзе буду я, Кірые, пасля таго, як не адракуся ад Цябе?
Пытанне засела недзе ў скронях, сціснула іх цяжкім абручом.
- Няўжо і цяпер хтосьці спіць? Гэтаксама, як спалі мы ў Гэтсэманіі? Але ж гэта жорстка, Кірые! Ты ніколі не быў жорсткі. Адзінае, чаго Ты не ўмеў - быць жорсткім. Чаму ж тады я атрымліваю тую ж меру за мой сон? Калі б я ведаў! Калі б мог!..
Якубавы плечы скалануліся. Абхапіў калені рукамі, апусціў на іх галаву:
- Калі б магчыма было паўтарыць тую ноч, Кірые, я не спаў бы!.. Што? Паўтарыць? Не! Не, Кірые! Я задужа люблю Цябе, каб жадаць паўтарэння Тваіх мукаў. Заўсёды любіў Цябе. Не заўсёды ўмеў, але заўсёды любіў. Мне чамусьці здавалася, што я люблю Цябе найболей, і тая просьба... Тая просьба, каб Ты ўзяў мяне з Янам бліжэй да сябе, каб мы селі праваруч і леваруч Цябе...
Як сон... Як даўно прамінулы сон...

Яны з Янам, два парывістыя браты, усё на нешта прэтэндавалі, усё нечым былі незадаволеныя. І часта, вельмі часта ў Ягоных словах, вачах, звернутых да іх, быў дакор - мяккі і сумны дакор. Разумелі. Добра чыталі гэты пагляд. Адыходзілі - паніклыя, прысаромленыя, каб праз нейкі час зноў успыхнуць чарговай бліскавіцай. «Сыны грому!..» Гэта Ён даў ім абодвум гэтае імя. Якубу і Яну. Адно на двух. Назваў іх гэтак пасля іхняе чарговае ўспышкі, калі яны як заўсёды прагнулі нешта вырашыць -неадкладна, адным ударам. «Сыны грому», - вымавіў Ён тады з дакорам і змоўк. А ў вачах было столькі ціхай ласкі і лагоды, што Ян знерухомеў з прыадкрытым ротам. Штосьці хацеў, мабыць, сказаць Настаўніку ў адказ, але словы застылі на вуснах, і Ян, у імгненне забыўшыся на іхнюю чарговую авантуру, засмяяўся - шчасна і бесклапотна. Якуб яшчэ моршчыў лоб, не ведаючы, хваліць іх Настаўнік гэткім імем альбо ганіць, а брату ўжо ўсё ясна - смяецца, як дзіця. Сыны грому... Гэта ж, вядома, не «Скала». Вось Сымон мог ганарыцца сваім новым імем, якое даў яму Настаўнік - было ў гэтым імені штосьці такое трывалае, надзейнае, моцнае... А Сыны грому... І ўсё ж кожны раз, калі хто іх называў гэтым іменем, заўсёды ўзгадваліся Настаўнікавы ласкавыя, няхай сабе дакорлівыя, але ўсё ж ласкавыя вочы, што спачывалі на іх. І адразу святлела на душы. І адразу яны забываліся на свае маланкавыя жаданні - кагосьці пакараць, кагосьці перайначыць, камусьці штосьці забараніць, кагосьці спапяліць... Калі гэтыя словы вымаўляў Настаўнік, яны адразу прыціхалі, нават адставалі ад сваіх спадарожнікаў. Панылыя, нейкі час брылі ззаду за ўсімі, углядаліся ў сляды тых, што ішлі наперадзе, ставілі ў гэтыя сляды свае ногі... Але незаўважна, быццам ад самоты, што сярод мноства гэтых слядоў губляецца Ягоны, яны імкнуліся наперад, і праз колькі хвілінаў абодва Сыны грому падстаўлялі сонцу і ветру свае твары ўжо блізу Настаўніка.

Сыны грому... Сядзіць вось цяпер адзін з гэтых сыноў - змучаны, пабіты, здарожаны - і чакае, калі мінецца ягоная апошняя гадзіна? А другі? Дзе цяпер Ян?

Якуб ускінуў голаў - позірк уперыўся ў закратаванае вакенца, шукаючы ў гэтых клетках адказ. Нядаўна, казалі, брата бачылі ў Самарыі. Навучаў. Як заўсёды, збіраў плоймы народу. Ян умеў распавядаць людзям пра Настаўніка. У яго не бракавала для гэтага слоў. Некалькі разоў Якуб чуў братавы прамовы і адразу нібы вяртаўся ў тыя шчаслівыя дні, калі ўсе яны былі разам і з імі быў Настаўнік. І зноў Якуб нібы ішоў побач з Настаўнікам, і зноў вецер раздзімаў іхнія хітоны ды рабіў іх падобнымі да крылатых птахаў. Ён зноў чуў Настаўнікаў голас і спяшаўся тады адысці, нібы баючыся, што хтосьці парушыць гэтае шчаслівае адчуванне Настаўнікавай прысутнасці на Янавых казаннях. Якуб не ўмеў распавядаць пра Настаўніка так, як гэта рабіў Ян. Праўда, людзі і яго заўсёды слухалі з вялікай увагай, але сам ён заўсёды ведаў: Ян распавядае прыгажэй. Янавы казанні былі падобныя да чыстага, працяглага спеву. У Якуба ж словы почасту захрасалі ў горле. Ён ведаў прычыну. Яму перашкаджала вольна гаварыць тая ноч на Гары Аліўнай, калі Настаўнікава горкая журба не разбудзіла Якубаў сон.

- Кірые! - ціха, аднымі вуснамі прашаптаў Якуб. - Кі-ры-е-е-е...
Па целе разлілася такая гарачыня, нібы яго ахапіла полымя.
- Цяпер - мой час. Але... Кірые! Не пакінь Ты мяне ў гэты час!

Крыжы... Шмат крыжоў, нібы пабраўшыся сваімі пярэчкамі, утварылі краты на вакне і адрэзалі ад Якуба сінечу неба. Узняўшы рукі, ён звяртаўся да гэтых крыжоў, ён прасіў іх, ён шукаў у іх падтрымкі...

- На зямлі хутка застанецца толькі адзін Сын грому, Кірые. Я ведаю, Ты любіў яго. Мы часта спрачаліся з ім, каго Ты любіш больш - яго альбо мяне. Спрэчак больш не будзе. Я першы іду да Цябе, Кірые... Першы ад Яна, першы ад Пятра, Тамаша, Андрэя... Яны яшчэ шмат распавядуць людзям пра Цябе. Я ж іду да Цябе... Але тады, Кірые... я ўсё ж... буду... першым?..

Апошнія словы Якуб вымавіў уголас, прыслухаўся да іх, паўтарыў:

- Я ўсё ж буду першым, Кірые!

Гэтае неспадзяванае адкрыццё маланкай прасвідравала скроні і пачало біцца ў іх, як б'ецца радасць таго, хто нарэшце атрымаў доўгачаканы падарунак. «Першы, першы, першы...» Павёў вачыма, агледзеўся: вакно ўверсе, салома, пацукі, смурод... І ўсё ж нешта змянілася. Было ва ўсім гэтым штосьці новае, штосьці такое, чаго ён ужо не паспее асэнсаваць.

Але ён чуў душою: гэтае новае вельмі дарагое, вельмі патрэбнае, неабходнае яму. Узняў рукі да ўзроўню вачэй - далонямі ўверх. Не дрыжэлі.

- Іду, - з нейкай унутранай сілай і спакоем, якія немаведа адкуль прыйшлі раптам у гэтае падзямелле, прамовіў Якуб. - Я іду, Кірые. Хтосьці з нас, Тваіх вучняў, павінен першым аддаць за Цябе жыццё, бо за кожнае шчасце, кожную радасць трэба плаціць. Што ж, я гатовы. Ты дазволіў мне гэта зрабіць першым, і Сын грому гатовы аддаць за Цябе жыццё, Кірые.

Заплюшчыў вочы, на ягоным твары з'явілася ўсмешка. Дзіўная і, здавалася б, цалкам чужая ў гэтым падзямеллі. Але чалавек усміхаўся. Яму было ўжо дарэшты ўсё роўна, што ён сядзіць у гэтай нялюдскай вязніцы, з гэтымі галоднымі пацукамі, на гэтай смярдзючай саломе. Зусім іншая рэальнасць агарнула яго. Менавіта ціша і спакой былі цяпер для яго самай каштоўнай, самай неабходнай рэальнасцю, той, якую ён не прамяняе ўжо ні на ежу, ні на пітво, ні на... волю. Бо што такое воля? І дзе яна? Там? Там, за гэтымі кратамі, дзе ён павінен адрачыся ад праўды? Альбо тут, з ім? У ім? У ім, які зберажэ гэтую праўду і нізавошта не прадасць яе?..

Засмяяўся. Зусім як тая жанчына з дзіцем, калі Якуба хапалі стражнікі.

- Ты ўсё ж дазволіў мне, Кірые! - прашаптаў Якуб, расціраючы па твары салёную вадкасць. - Дзякуй Табе, Кірые!..

На тым баку дзвярэй залязгацеў замок.
Дзверы паволі расчыніліся...

Агонія

Дзень першы

Вузкая палоска святла напалам разрэзала зацемненае вакно і нахабна лезла ў вочы. Не сляпіла, але нагадвала пра тое, што за высокімі сценамі пакоя, за гэтымі цяжкімі шторамі жыццё ідзе па сваім раскладзе. Гэта было непрыемна. Непрыемна і брыдка, як і боль, што ўжо цэлы дзень трымаў Агрыпу на ложы. Хворы ляжаў, прымружыўшы вочы, і слухаў, як блукае - не хоча супакоіцца - па ягоным целе боль. Слухаў і не мог змірыцца - ні з гэтым неспадзяваным болем, ні з глухой цішай, ні з тым, што па той бок штораў нічога такога няма: ні болю, ні цішы, ні змроку сярод белага дня.

Яшчэ ўчора Агрыпа не ведаў гэтага болю, нават не прадчуваў яго. Цяпер нават не верылася, што зусім нядаўна ён быў поўны сілаў і дужасці. Учора было вялікае свята, і ён, Агрыпа, быў - не, не галоўным на тым свяце, але ўсё ж адным з асноўных яго ўдзельнікаў. Учора ў Кесарыі адкрывалі гульні ў гонар Клаўдзія. Калі б тэатр мог рассунуць сцены і павялічыцца ўдвая, то і тады ў ім не хапіла б месца ўсім, хто прагнуў быць на іх. Агрыпу цешыла відовішча, добры настрой Клаўдзія, іхнія файныя стасункі - усё гэта выдавала трывалым і надзейным. А сёння нараніцы настрой быў яшчэ лепшы. Агрыпа з'явіўся ў тэатры на світанні, падкрэсліўшы тым самым, якое важнае значэнне маюць для яго, цара, гульні ў гонар імператара. Ягоная срэбная туніка адсвечвала ў першых промнях сонца тысячамі вясёлкавых іскрынак. Здалося, увесь тэатр затаіў дыханне, калі Агрыпа падымаўся па сходах. Яго атачылі паслы Тыра й Сідона, але нават яны, выпрошваючы ў яго перамір'е ды літасць, не раззлавалі Агрыпу. Наадварот, іхнія захопленыя воклічы на яго хвалу выклікалі яшчэ большую лагоду ў сэрцы. Бо хто не хоча, каб яго любілі? Каб ім захапляліся? А пасля? Што здарылася пасля?

Агрыпа склыгнуў зубамі - як ён ненавідзеў сваю бездапаможнасць! Таму й не жадаў, каб хтосьці старонні бачыў яго ў гэтым пакоі, на гэтым ложы, яго - нямоглага, слабога, вартага жалю. О, калі б цяпер тут былі ягоныя праціўнікі - як бы яны ўсцешыліся! Хутчэй за ўсё, кінуліся б на калені і пачалі б славіць свайго Бога за тое, што ён пачуў нарэшце іхнія мольбы. А што, калі... Агрыпа ажно застагнаў ад неспадзяванай думкі, ягоная галава пачала кідацца на падушцы, не могучы адарвацца ад яе. А што, калі іхнія просьбы і напраўду пачутыя? Напэўна ж, яны прасілі свайго Бога аб гэтым. Не маглі не прасіць, бо нядаўна цар не захацеў цярпець прысутнасць іхняе секты, якая ўпарта пускала карэнне ў Юдэі. Нядаўна па загадзе Агрыпы аднаму з іх ссеклі галаву. Якубу. Кажуць, ён быў здольным вучнем таго Шаленца з Назарэта... А што, калі астатнія пачалі клікаць помсту на Агрыпаву галаву?

Ды ну! Не можа быць! Хаця б таму не можа быць, што іхняга Бога няма! Яны Яго выдумалі! Выдумалі, дураць іншым галовы і самі шалеюць ад сваёй веры. Яны самі вінаватыя ў сваіх няшчасцях! У тым, што іх пераследуюць, вытурваюць з падзямелляў проста ад іхніх малітваў і кідаюць у вязніцы! Бо не трэба было ісці за Тым, каго ніколі не было!

Не было! Ніколі не было! Усё - ад пачатку і да канца - падман, хлусня, казка. Ён, Ірад Агрыпа, выкрые іхні падман і тым самым увекавечыць сябе. Бо гэта не просты падман, але той, які ўжо набыў арэол прыгажосці і з якім ужо вельмі цяжка змагацца. З брыдотай змагацца няцяжка. Але з прыгажосцю?! О, дзеля гэтага патрэбна сапраўднае майстэрства! Вытанчанае. Мужнае. Бо не кожны здольны прымусіць усіх убачыць у прыгажосці брыдоту!

Не здольны быў ягоны дзед Ірад Вялікі. Ён, хітры й смелы, ён, хто ўмеў раскручваць самыя неверагодныя клубкі інтрыгаў, ён, каго баяліся не толькі слугі й падданыя, але і ўласныя дзеці, не здолеў ад самага пачатку ссячы тое дрэва, калі яно яшчэ і не было дрэвам, але ўсяго толькі кволым парасткам. Перабіць тысячы немаўлятаў у Бэтлееме - ці вялікая мудрасць для гэтага патрэбна? Тысячы перабіў, а Таго, за кім гнаўся, выпусціў і дазволіў Яму жыць. І цяпер кожны, хто ўзгадвае Ірада Вялікага, бялее з твару і заплюшчвае вочы, быццам баіцца ўбачыць штосьці падобнае наяве. Не, ён, Ірад Агрыпа, адновіць справядлівасць! Ён павінен з коранем знішчыць заразу жывучай секты, якая пасля ўкрыжавання свайго пачынальніка гэтак моцна пусціла карані. Знішчыць, спаліць, попел па ветры рассеяць.

Хворы прыўзняўся на локці, нібы ўжо цяпер варта было толькі варухнуць пальцам - і той попел паляціць па ветры, не пакідаючы па сабе следу. Ён ужо бачыў шэрае воблака попелу, ад якога ў хуткім часе не застанецца і згадкі. Ды раптоўны боль маланкай жыгнуў па целе, ахапіў кожны яго закуток, кінуў Агрыпу ў бездань цемры. Балючай і ўсёўладнай.

Хворы паляцеў у цямрэчу, і ў часе гэтага палёту ўваччу замільгацелі нейкія круглыя камякі. Прыгледзеўся: ды гэта ж галовы! І вось ужо шмат галоў ляжыць у пыле на пляцы каля ягоных ног, а чыесьці паслужлівыя рукі падкідваюць да гэтае кучы ўсё новыя і новыя... Перамога! Сцятыя, не здольныя больш ні на якія ідэі і думкі галовы маглі азначаць толькі адно - перамогу над ягонымі ворагамі. О, якое гэта шчасце - бачыць пад сваімі нагамі бездапаможныя, бяздумныя галовы! Але... дзе ж яны? Куды падзеліся?

Цемра.

Дзень другі

Штосьці вільготнае дакранулася да вуснаў хворага, і ён з натугай адплюшчыў вочы. Нейкая ружовая постаць схілілася над ім і правяла мяккай халаднаватай губкай па вуснах. Хацеў запытаць: «Хто ты?», але стрымаў сябе - не выдаў сваёй нечаканай невідушчасці. Аб сваёй немачы цару мажліва гаварыць толькі тады, калі тая немач будзе пераможана. І гэта будзе! Абавязкова! Тады ён пасмяецца са сваёй нямогласці ды слепаты. Ён не будзе стагнаць ды выць, як некалі стагнаў ды выў у сваім замку ягоны дзед. У чаканні смерці ягоны дзед, казалі, зрабіўся вартым жалю. О не! Гэта немагчыма! Ірад Вялікі - і доўгае выццё па начах, ад якога стыне ў жылах кроў... Але... пры чым тут... перадсмяротны час ягонага дзеда?!

- М-м-м...
- Тату цяжка? Дрэнна? Ну, скажы, скажы...
Бэрэнікэ... Ягоная Бэрэнікэ дзеліць з бацькам жорсткі, нечуваны боль!
- Пі-іць... - папрасіў ён дачку.
- Рода! - паклікала Бэрэнікэ служанку. - Дапамажы напаіць тату.

Удзвюх яны прыўзнялі падушку, і да вуснаў хворага дакрануўся кубак з вадой. Глынуў некалькі разоў, пачуў, як вада палілася ад рота да вушэй, на шыю. Ягоны твар таргануў гнеў - няўмекі, нехлямяжыя няўмекі! Ляжаў і нейкі час не мог супакоіцца. Вачэй больш не адплюшчваў - не жадаў бачыць ружовы прывід над сабой, у якім не мог пазнаць сваёй дачкі. Астатнія, напэўна ж, таксама сабраліся...

Што? Сабраліся? Чаго яны сабраліся?
- Агрыпа... - шапнуў хворы ледзьве чутна.
Бэрэнікэ нахілілася да яго:
- Паклікаць брата? Ён тут, у суседнім пакоі...

Рэзка хітнуў галавой - не! Навошта тут Агрыпа, ягоны сын? Штосьці ўзбунтавалася ў яго супраць сына - здаровага, прыгожага, упэўненага ў сабе ды сваіх сілах...

Боль... Нясцерпны боль раптоўна засланіў сабой усё і ўсіх... І... нікога... Ні ружовых постацяў, ні сына ў суседнім пакоі - нікога...

....................................................................................

Хтосьці хадзіў па пакоі, вакол ягонага ложа. Той нябачны падыходзіў да вакна, на момант затрымліваўся і зноў ішоў далей - з аднаго кута ў другі, з другога ў трэці... Затым той хтосьці наблізіўся да ложа і зноў кружляў вакол яго.

- Прэч! - штомоцы гукнуў Агрыпа. - Прэч ад мяне!

Але той, хто блукаў, нават не запыніўся, не звярнуў увагі на хворага, быццам гэта не цар крычаў на яго, але нейкі там просталюдзін.

- Прэ-э-эч! - зноў загарлаў гаспадар, не жадаючы чуць блізу сябе дакучлівыя крокі.

Цемра...
Холад...
І гарачыня... Полымя...

....................................................................................

Ён стаяў воддаль, скрыжаваўшы на грудзях рукі. Стаяў і ўглядаўся ў хворага.
- Хто ты? - запытаў Агрыпа.
Госць засмяяўся - здзекліва й рыпуча:
- Не пазнаў? Хутка ж ты на мяне забыўся, пляменнічак!
І зноў - нервовы рогат.
- Антыпа: Сам Ірад Антыпа?! Але ж... цябе... няма... Ты ж сасланы!
Госць зморшчыўся:
- Усе мы сасланыя. І ты вось...
- Што? Я? Пры чым тут я?
І аціх.

Маўчаў і госць, толькі ўглядаўся ў Агрыпаў твар, быццам намагаўся зразумець свайго пляменніка - дагэтуль удачлівага, абласканага адным, а потым і другім імператарам. На троне валадарыў цяпер шчасліўчык. Ён жа, Ірад Антыпа, якому здрадзіў лёс, смакаваў долю выгнанніка - нікому непатрэбнага, усімі забытага, усімі адрынутага.

- Во-о-ось так вось... - парушыў нарэшце госць зацятае маўчанне. - Я змяніў свайго бацьку на троне, ты, Агрыпа, змяніў мяне... Хто ... наступны?
Пытанне яшчэ вісела ў паветры, а ўжо насустрач яму рвануўся адказ-пратэст:
- Што за лухта! Чаму нехта павінен мяне змяняць? Яшчэ рана! Я павінен скончыць тое, дзеля чаго...
Госць зморшчыўся:
- Тае бяды - сын скончыць. У цябе ж ёсць сын? Ну вось... І таксама Агрыпа - людзям нават прывыкаць да новага імя не давядзецца...
- Так! Сын у мяне ёсць, але пры мне сядзіць дачка... Бэрэнікэ...
На гэтыя мройныя словы госць адно зарагатаў:
- А ты хацеў, каб тут сядзеў сын? Але ў яго свой клопат - ён чакае...
- Чаго?
У адказ - маўчанне.
- Чаго ён чакае? - захрыпеў Агрыпа.
- Сам... ведаеш...

- Не дачакаецца! - закрычаў штомоцы цар Агрыпа і выцяг наперад рукі, гатовыя ўжо цяпер учапіцца ў сынаву шыю і ўбачыць перад сабою бліскавіцы жаху ў ягоных маладых вачах. Няхай не чакае, не спадзяецца, не будуе сваіх гнюсных планаў у той час, калі ягоны бацька ляжыць, уціснуты невядомай сілай у ложа!

Госць грэбліва паморшчыўся:

- Не шалей - не дапаможа. Ці ты не маеш досведу свайго дзеда?

Хворы імгненна аціх - адно цяжка дыхаў. Так, ён ведаў, як сцвярджаў сябе ягоны дзед. На ягоных руках - кроў уласных дзяцей, жонкі, а потым - атруты, забойствы, поўныя вязніцы ягоных магчымых непрыяцеляў. Хто, калі, як зможа даведацца цяпер, колькі сярод знішчаных было сапраўдных ягоных непрыяцеляў? Тысячы бэтлеемскіх хлапчукоў-немаўлятаў - вось ягоныя ворагі. А Таго, Адзінага, дзеля Каго была распачатая бэтлеемская разня, ён упусціў. Дык чаго тады вартае ўсё ягонае змаганне?

І гэты... ягоны сын, Ірад Антыпа які цяпер тут каркае... Хіба ён не вінаваты ва ўсім, што адбываецца?

- Вы вінаватыя, - працадзіў скрозь зубы Агрыпа. - Вы! Бо дапусцілі, каб распаўзлася па свеце секта таго Шаленца з Назарэта!

- Я? Ты папракаеш мяне? Хіба ж не ведаеш, што пры мне Яго ўкрыжавалі? - памаўчаў і дадаў зусім неспадзяванае: - Хто ведае, можа, з тае прычыны я і мучаюся.

Цяпер зноў прыйшла чарга смяяцца гаспадару. Перад ім стаяў былы тэтрарх, які пакутаваў за штосьці! Пакутнік! Калі сам не змог, дык пакутуй!

- Так, ты яго ўкрыжаваў! - засмяяўся Агрыпа. - Тут ёсць твая заслуга - гэта праўда...

- Не я! - спуджана выставіў перад сабой рукі госць. - Не я! Судзіў Понцій!

- І гэта кажа былы тэтрарх! Гэта кажа былы валадар! Дарма што пры табе і знайшоўся той Разумнік, якога каранаваў на трон Пілат! Ха-ха-ха! У Юдэі адначасна было два цары! Ха-ха-ха!

Госць закрыў далонямі твар. Агрыпа змоўк, углядаючыся ў свайго папярэдніка, які цяпер калаціўся ад страху. І гэта былы валадар! Бедная зямля!

- Бедная зямля! - прамовіў Агрыпа ўголас, і ад ягоных словаў госць сціснуўся ўсім целам. - Бедная! Бо мела такіх валадароў, якія дазвалялі сабе дзяліцца ўладай з рознымі... пра-ро-ка-мі. Так, ты сцяў аднаму галаву (Агрыпа закрыў рукамі твар), але ты дазволіў разгульваць па свеце другому! Так, ты ўрэшце яго ўкрыжаваў...

- Не-е-е... - прастагнаў Антыпа. - Гэта Пілат...

- Ты ўкрыжаваў яго, - узвысіў здзеклівы голас Агрыпа, - але ж ты і дазволіў яму ўваскрэснуць! І гэта самая страшная твая памылка! Нядбайнасць! Калі хочаш, - злачынства супраць гэтай зямлі! І яны, хто жыве тут цяпер, і тыя, хто будзе жыць потым, ніколі табе гэтага не даруюць. Не дарую і я, бо вымушаны выкарчоўваць спадчыну ўваскрэсення, якая нарадзілася пры табе. Але я зраблю ўсё...

Агрыпа асекся на паўслове - плечы госця калаціліся, як у ліхаманцы. Але гэта быў ужо не страх - госць смяяўся! З каго ён гэта смяяўся?

- Ха-ха-ха! - заходзіўся Антыпа. - Зробіш-заробіш... Супакойся, пляменнічак, ты ўжо зарабіў!.. Ха-ха-ха! Сцяць пару галоў - гэта ты называеш «зрабіць»? Тваё паляванне скончыцца вельмі хутка!

Антыпа наблізіўся да хворага, нахіліўся над ім, і Агрыпа адчуў, як ледзянее ўсё ўсярэдзіне.

- Чуеш? - Антыпа ўзняў палец угору і прыслухаўся. - Чуеш? Гэта вые твой дзед, Ірад Вялікі. У-у-у... Чуеш?

Агрыпа не чуў.

- Як? Ты не чуеш тое, што чуе ўвесь свет? Ах, ты ж заняты - ты змагаешся, ты выкарчоўваеш!.. Ты яшчэ спадзяешся, а ён ужо вые. І хутка, вельмі хутка ты таксама пачуеш тое выццё. Пачуеш і... да-па-мо-жаш свайму дзеду. Так-так, хутка ўзвыеш...

- Прэч! Прэч ад мяне! - загарлаў штомоцы Агрыпа.

- Баішся? Ну так, гэта страшна. Гэта вельмі страшна. Для ўсіх Ірадаў. А ты ж таксама... Ірад... Ірад, які ўзяўся за выкарчоўку!

Антыпа нарэшце выпрастаўся, аддаліў свой азызлы, страшны твар ад хворага, быццам злітаваўся над ім.

- Я пайду, але ты, - узняў ён палец угору, - памятай: укрыжоўваў не я! Понцій гэта, Понцій Пілат. Ды і, апрача яго, было ахвотнікаў. І не я дазволіў Яму ўваскрэснуць - Ён сам... Разумееш, Ён... Без нашага на тое дазволу. І гэта самае страшнае для нас, усіх Ірадаў. Непатрэбны Яму быў наш дазвол, пляменнічак. Як, зрэшты, і Пятру. Га? Што, не пытаўся ў цябе Пётр дазволу выйсці з тваёй вязніцы і атрэсці пыл з ног сваіх? Альбо гэта ты яму дазволіў?

- Прэ-эч!

....................................................................................

Дзень трэці

- Дзе ён? Куды пайшоў? Ён яшчэ вернецца? Я сашлю яго! Наноў сашлю, каб не вяртаўся, каб ужо ніколі не вяртаўся...
- Супакойся, тата. Тут нікога няма! І не было! Толькі ты, я ды слугі. Лекар вось быў, але ён выйшаў. Больш нікога!
- Нікога? А дзе Антыпа? Дзе выгнанец Антыпа? Яму тут што трэба? На трон зноў захацеў? Што?
- Ды апамятайся ты! - Бэрэнікэ схапіла бацьку за руку, сціснула яе. - Апамятайся!
Хворы прыслухаўся, аціх, нейкі час углядаўся ў даччын твар, нарэшце прашаптаў:
- Бэрэнікэ?
Не, ён не пазнаў яе - перад ім быў нейкі шэра-зялёны абрыс, але ён здагадаўся: гэта яна, ягоная Бэрэнікэ...
- Адна тут?
- Так. Больш нікога. Ты ж не хочаш...
- А што, Антыпы... зусім не было? Ірада Антыпы тут не было? Адказвай, ну!
Бэрэнікэ заплакала:
- Не было тут ніякага Антыпы - табе штосьці прыснілася, ты гэтак моцна крычаў!..
- Прыснілася? - штосьці падобнае да ўсмешкі прабегла па Агрыпавых вуснах. - Прыснілася? Ну й добра! Значыць, ты адна тут? І больш нікога? А дзе Агрыпа?
- Брат недзе тут, у пакоях. Зараз паклічу.
- Не трэба! - неспадзявана гучна запярэчыў хворы. - І скажы яму: няхай не чакае. Не дачакаецца! Чуеце? Вы ўсе, хто чакае маёй смерці, не да-ча-каецеся! Прэч! Усе прэч!
Ён хрыпеў, кідаўся на ложы, шматаў на сабе коўдру:
- Прэч! Прэч! Усе прэч!
І раптам ён убачыў галаву. Адну галаву. Без тулава. Вочы гэтай галавы ўважліва глядзелі на яго, углядаліся, быццам спрабавалі зразумець тое, што з ім адбывалася.
- Прэ-эч! І ты прэч таксама! - зароў Агрыпа, але галава нават не міргнула вачыма. - Чаго вылупілася? - рыкнуў Агрыпа і папытаў зусім недарэчнае: - Ты чыя?
Гэта было й напраўду зусім недарэчы. Навошта яму ведаць, чые плечы насілі некалі гэтую галаву, альбо чые ногі вадзіла гэтая галава? Хіба мала за гэты час было сцята галоваў? А можа, яна сама па сабе? Можа, пры ёй ніколі і не было ні тулава, ні рук, ні ног? Апошняе яго нават заспакоіла. І калі ён канчаткова супакоіўся, галава адказала:
- Твая.
- Што-о-о? - зароў Агрыпа, халадзеючы ад жаху.
- Я - твая галава, - гэткім жа бясколерным, абыякавым голасам адказала галава.
- Але ж... як? - адно і здолеў выдыхнуць Агрыпа.
- Мяне ссеклі з тваіх плячэй твае ворагі... Якіх ты не паспеў... І ўжо не паспееш...
Не-не, толькі не гэта, і Агрыпа захрыпеў, давячыся слінай:
- Я паспею! Чуеш ты, вірлавокая, я паспею! Я давяду ўсё да канца і выкарчую гэтае брыдкае, жывучае насенне, якое ўваскрэслы Прарок пасеяў на нашы палях! Я ссякаў ім галовы, я ж і...
Галава засмяялася:
- Ты забыўся, што мяне, тваю галаву, таксама ссеклі! Знайшліся, бачыш, такія ж вынаходнікі - дадумаліся!
- Але хто? Хто пасмеў? Яны ж... балбочуць пра міласэрнасць, прабачэнне, пра тое, што любяць... сваіх ворагаў! Я, праўда, ніколі не верыў ажно ў гэткае іхняе шаленства. Я здагадваўся, што яны толькі ўдаюць з сябе авечак, а самі...
- Так, гэта было б лагічна з твайго боку, - перапыніла Агрыпу галава. - Гэта было б лагічна. Але ж яны ніколі не вызначаліся логікай. У іх усё неяк... дагары нагамі... Вось і на гэты раз: нібыта менавіта яны павінны былі паквапіцца на тваю галаву, але ўяўляешяны нават і не падумалі гэта рабіць. Дзіўна, праўда?
- Тады хто? - закрычаў Агрыпа і ад абурэння падхапіўся, абапёрся на локці, не маючы сілы падняцца.
Галава знікла.
Пуста...

Агрыпа зморана апусціўся на мокрую ад поту падушку, заплюшчыў вочы і тут жа сполашна вырачыў іх, баючыся зноў убачыць штосьці жудаснае.

- Уласт! - паклікаў Агрыпа.
У пакой убег і схіліўся над ложам хворага ягоны пасцельнік.
- Хто ссек маю галаву, Уласт? - грозна запытаў хворы цар.

Уласт выпрастаўся і маўчаў - адно белыя плямы білі ягоны твар, зганялі з яго жыццёвую чырвань ды рабілі рабаціністым. Так было заўсёды, калі ў Уласта пыталіся тое, на што ён не меў адказу.

- Хто? - перапытаў Агрыпа.
- Н-н-не в-ведаю, - адно і выціснуў з сябе пасцельнік, не патрапляючы зуб на зуб.
- Чаму не ведаеш? - хрыпеў Агрыпа. - Ты, слуга, і не ведаеш? Хто ж тады будзе ведаць, калі мой слуга, мой... - Агрыпа зноў усхапіўся на локці і зноў паваліўся на падушку - патануў у макрэчы й цемры свайго салёнага поту.

Гэта адратавала пасцельніка Уласта: ён клікнуў служанку, а сам рынуўся прэч з пакоя, каб не чуць больш дзікіх пытанняў, не чуць, як у пошуках адказу трымціць, завісае на нябачнай нітачцы ягоны лёс.

Дзень чацвёрты

- Паклічце Уласта!
Пасцельніка доўга шукалі. Нарэшце знайшлі ў аддаленых пакоях - стаяў перад разнасцежаным вакном і штосьці шаптаў дрыготкімі вуснамі. Паклікалі. Павярнуўся і, як асуджаны, пайшоў да свайго валадара.
- Дзе Пётр? - папытаў у яго Агрыпа.
Уласт у імгненне спалатнеў. Можна было б зарадавацца, бо цар не пытаўся сёння, дзе ягоная галава, але ён пытаўся, дзе Пётр і - хто ведае, - ці не было гэта яшчэ страшнейшай пасткай. Некалькі дзён таму Пётр яшчэ быў нявольнікам Агрыпы. Ён быў узяты па царскім загадзе і чакаў смерці ў вязніцы. А што яму была наканавана смерць - ніхто не сумняваўся. Бо зусім нядаўна Агрыпа загадаў пакараць смерцю Якуба - вучня Прарока з Назарэта. Цяпер была чарга яшчэ аднаго Яго вучня. Людзі ўжо перашэптваліся, выказвалі здагадкі, якой будзе тая смерць, але Пётр неспадзявана знік... Папаўзлі чуткі, што нібыта анёл вывеў яго з царскае вязніцы. Вось пра ўсё гэта, давячыся ўласнымі словамі, і пачаў казаць Уласт свайму валадару. Агрыпа трохі паслухаў і перапыніў:
- Ведаю. Я ўжо ссек варце галовы. Што далей?
- Далей... А далей ніхто нічога не ведае, - бухнуў Уласт, чуючы, як ляціць ягоная душа ў прадонне.
Але цар гэтым разам зрэагаваў цалкам спакойна:
- Нічога, значыць, новага... Шкада... Шкада, што ён уцёк. Трэба было адразу ссячы яму галаву, каб не плявузгаў пра анёлаў, што іх ратуюць. Ну што ж, наступным разам буду больш абачлівы, - і нечакана папытаў: - А што Якуб, не ўваскрос выпадкам за час маёй хваробы?
- Н-не-е, - адно і знайшоўся выціснуць з сябе Уласт.
Але менавіта гэткі адказ прыйшоўся цару даспадобы.
- Добра, - спакойна і нават крыху лагодна прамовіў Агрыпа. - Значыць, надалей так і буду дзейнічаць - адразу буду ссякаць галовы. Зразумеў?
- Вельмі мудра вырашыў цар, - з гатоўнасцю адказаў Уласт.
Цар змоўк, узіраючыся на тую пляму, якой быў ягоны пасцельнік і якога ён, хворы, не мог бачыць. Пляма застыла на месцы, мабыць, чакаючы зручнага моманту знікнуць з царскіх вачэй. Але цар не спяшаўся адпускаць гэтую Пляму ад сябе. Цар нібы цешыўся, што гэтая бясформенная брудная калюжына мае голас ягонага пасцельніка і не вымотвае Агрыпу прывідамі ссечанай уласнай галавы альбо жывога і здаровага Ірада Антыпы. Пасцельнік быў бясшкодны, з ім можна было паразмаўляць і даўжэй.
- Скажы, Уласт, што людзі баяць пра маю хваробу?
Пляма варухнулася, адплыла трохі ўбок, да вакна, і зноў застыла.
- Ды нічога асаблівага... Бядуе народ, плача...
- Чаго ж ён плача?
Пляма рушыла ў другі бок, быццам выглядала-вышуквала які-кольвечы паратунак.
- Чаго плача народ? - не адступаўся хворы.
- Спачувае ўлюбёнаму цару, бо ён церпіць хваробу.
- А што кажуць пра маю хваробу?
- Ну-у-у... Што раптоўная... Звалілася ліха ведае адкуль на дарагога цара... Вось...
- Людзі кажуць, - зазвінеў неспадзявана голас дачкі з кута, - што калі б цар Ірад Агрыпа не дазволіў фінікійцам называць сябе богам у іхніх льсцівых прамовах, то не было б гэтае бяды.
- Фінікійцы? Але пры чым тут фінікійцы?
- Тры дні таму, калі ты, яшчэ поўны сілаў, сустракаўся з фінікійцамі. Ты быў вельмі прыгожы ў срэбнай туніцы і прамаўляў таксама вельмі прыгожа. Тады фінікійцы і крычалі: «Ён, як Бог! Ён гаворыць, як Бог! Гэта голас Бога, ды не чалавека!» Вось у народзе і кажуць, што такія словы дарма не праходзяць - Бог не даруе гэткіх слоў.

Агрыпа наморшчыў лоб. Так, ён пачынаў узгадваць - усё гэта сапраўды было некалі ў ягоным жыцці. Некалі? Бэрэнікэ кажа, што гэта было ўсяго тры дні таму. Напэўна... Але гэта было. Зрэшты, хіба гэткае было ўпершыню? Яго, цара Ірада Агрыпу, любілі, ім захапляліся, яго абагаўлялі. Што ж тут кепскага? Любілі заслужана. Яго было за што любіць! Ён пашырыў межы краіны, не тое што размазня Антыпа - быў усяго толькі чацвераўладальнікам, тэтрархам. Не, Ірад Агрыпа стаў сапраўдным царом, ён узнавіў межы царства свайго дзеда Ірада Вялікага. Ён умацаваў царства. З ім лічыліся ў Рыме. Клаўдзій на вачах ва ўсіх па-сяброўску ляпаў Агрыпу па плячы. Адзін толькі Агрыпа ведаў, чаго каштавала яму гэтае паляпванне, колькі хітраспляценняў давялося сканструяваць да таго, як яго ляпнулі па плячы. А колькі вязніцаў было запоўнена тымі, хто супраціўляўся гэтаму паляпванню! Незадаволеныя напоўніцу сёрбалі ў вязніцах сваю незадаволенасць і найчасцей захлыналіся ёю. А хто не захлынаўся, таму сціналі галовы. Як было з Якубам. Габрэі віталі царскі ўчынак, і тады Агрыпа зразумеў: гэта ягоны шлях. Менавіта гэты - сцінанне галоў тым, хто ўпарта ішоў за даўно ўкрыжаваным Настаўнікам з Назарэта, а не за ім - сапраўдным царом. Гэта быў ягоны шлях, і ён не збочыў з яго. Не, не збочыў, толькі злёгку прамарудзіў, плануючы смерць Пятру на плошчы, на вачах ва ўсіх, хто прыйшоў у Ерузалем на свята Пасхі. Ён хацеў паўтарыць прынароднае ўкрыжаванне, хацеў паказаць, што кожнага, хто ўпарта ідзе за знішчаным Прарокам, паўтарае Яго навуку, плявузгае пра нябеснае валадарства, чакае бясслаўны крыж. Праўда, Шаленцу з Назарэта крыж прынёс славу, усё таму, што памерламу дазволілі ўваскрэснуць. Гэта іхняя памылка. Ды, на жаль, памылка ёсць і ў яго, Ірада Агрыпы, бо Пётр усё ж уцёк, з-пад варты уцёк, у ланцугі закаваны - уцёк!

Агрыпа застагнаў, не могучы дараваць сабе гэтую памылку.

Пётр уцёк і зноў недзе валацужнічае па свеце ды распавядае сваю старую казку пра Настаўніка з Назарэта, казку, якую яны назвалі Добрай Навіной. Для каго яна добрая? Ва ўсялякім разе, не для іх, бо і Пятру, і Саўлу, які нядаўна зрабіўся Паўлам, і ўсім астатнім будуць урэшце сцятыя галовы гэтак жа, як і Якубу. Ахвярныя дурні! На што спадзяюцца? Саўл, які пабіваў камянямі фанатыка Стафана, цяпер сам чакае камянёў на сваю галаву. І дачакаецца! Бо гэта вырашыў сам цар Ірад Агрыпа. Пярэваратні! Выдумалі сабе казку, што вернецца да іх, цяпер ужо з неба, іхні Настаўнік, і тады яны стануць удзельнікамі нябеснага валадарства. Зямнога ім, бачыш, мала. Па-іхняму, зямное нічога і нявартае, яны нібыта і не прагнуць яго - ім падавай нябеснае. Хто ім гэта дазволіць? Ірад Агрыпа зробіць усё, каб яны не дачакаліся свайго Настаўніка. Камяні, крыж, меч - вось што іх чакае.

- Тата, супакойся! Тата! Калі ласка... Тата...
Цемра...
Цвіль...
Холад...
....................................................................................
- Паклічце Уласта!
І праз хвіліну:
- Дзе Уласт? Уласта сюды!
- Па яго паслалі.
- Хутчэй.
- Так... Вядома...
- Ідзіце прэч! Усе прэч!

Яны, вядома ж, з палёгкай кінуліся за дзверы. Ён застаўся адзін. Зрэшты, ніхто яму ўжо не мог перашкодзіць - ён усё роўна іх нікога не бачыў. Ляжаў у цемры і чакаў, калі да яго зноў вернецца зрок, бо як жа без вачэй ён выканае сваю місію па выкарчоўцы? Ён павінен зноў бачыць! Хоць бы дзеля таго, каб пацешыць сваё сэрца відовішчам знішчаных ворагаў. Секта таго Назарэцкага Шаленца будзе знішчана! І хто ведае, ці не стане гэта галоўнай заслугай цара Ірада Агрыпы, можа, нават большай за ўзнаўленне межаў царства. Габрэі ведаюць: галоўны іхні вораг не Калігула, які свойчас надумаў зраўняцца з Богам ды загадаў адліць свой бюст, паставіць яго ў святыні. Для іх, зацвярдзелых у сваіх фанатычных поглядах, гэта было вельмі страшна - нездарма ж яны тады гэтак устрывожыліся ды закідалі Агрыпу дарагімі падарункамі з удзячнасцю за тое, што ён адгаварыў Калігулу ад яго шалёнай ідэі. Але нават самадура Калігулу можна было ўгаварыць. Вось калі б у свой час знайшоўся хтосьці, хто адгаварыў бы Назарэцкага Шаленца аб'явіць сябе Сынам Божым! Але тады на троне быў не Агрыпа! Антыпы ж толькі і хапіла, каб дазволіць укрыжаваць Настаўніка ўжо тады, як Ён для многіх стаў Сынам Божым. Бяздарнасць! Ірад Агрыпа выправіць сорам іхняга роду! Вось толькі б хутчэй ачуняць!

Якая недарэчная хвароба! Непатрэбная! Лішняя! Зусім лішняя ў гэты напружаны час, калі Агрыпа распачаў сур'ёзную працу. Адкуль яна ўзялася, гэтая брыдкая хвароба? Цар аціх, узгадваючы яшчэ раз апошнюю раніцу, калі ён быў гэткі моцны й здаровы, калі ім захапляліся гэтыя прастарэкі фінікійцы. Яны, разявіўшы раты, разглядвалі ягоную туніку, сачылі за кожным ягоным рухам, словам... Яшчэ трохі, і яны бухнуліся б перад ім на калені. І калі б яму ўзбрыло ў галаву абвясціць сябе Богам - згадзіліся б і слова насуперак не сказалі б. Прастарэкі! Зрэшты, яны ж і плялі, што ён... як сам Бог... А такое, кажуць, не даруецца... За такое, кажуць, кара бывае з неба. Дык значыць... Значыць, ва ўсім вінаватыя фінікійцы! Навошта яны называлі яго Богам! Хто іх прасіў? Хіба ён, цар, іх аб гэтым прасіў? Ён жа не дурань Калігула! Ён ведае, што ў гэткія жарты смяротныя людзі не жартуюць, калі толькі жадаюць жыць і памерці сваёй, а не наглай смерцю. Калігула памёр наглай... Няшчасныя лісліўцы! Яны прасілі літасці для Тыра й Сідона і, выпрасіўшы яе, пачалі сваю брыдкую балбатню. Вось чым яны заплацілі за дабрыню! Нягоднікі! Міру ім захацелася? З зямлёй змяшаю! У крыві патаплю! У вязніцах згнаю! Вось... толькі... устану...

Цемра..
Ліпкая цемра...
Агонь...
....................................................................................
- Дзе Уласт?
Цішыня.
- Дзе Уласт?
Цішыня.
- За сваю галаву спужаўся?!

Спужаўся. Беражэ галаву. Не ўберажэ. Цяпер ужо не ўратуе. Бо ўсё вырашана. І тыя лісліўцы не ўберагуць свае галовы. І ўсе... усе, хто тут ёсць... хто жывы... яшчэ жывы...

....................................................................................
Сівы згорблены чалавек паволі ішоў і штосьці нёс перад сабою на выцягнутых руках. Чалавек спыніўся, задраў голаў і... завыў. Ягонае выццё было гэткае жудаснае, жаласнае і бязладнае, што хацелася заткнуць вушы, каб не чуць гэтых тужлівых пераліваў. Ды Агрыпавы рукі не слухаліся. Яны, цяжкія, непаслухмяныя, ляжалі ўздоўж цела, і ён не меў нават сілы заткнуць імі вушы. Чалавек нарэшце аціх і падаў Агрыпу тое, што трымаў на руках. Але хворы не змог узяць - не меў сілы. А трэба было ўзяць, абавязкова трэба было забраць тое, што яму давалі, бо гэта была... ягоная, Агрыпава, галава...
- Дзе ты ўзяў яе? - запытаў Агрыпа ў сівога чалавека.
Той засмяяўся ў адказ:
- Зняў з плячэй.
- Хто ты? - гукнуў Агрыпа, шалеючы ад злосці.
- Не пазнаеш?
Пазнаў. І сэрца выскачыла з грудзей ды паляцела кудысьці туды, дзе была і галава.
- Цара Ірада Вялікага не пазнаў? Дарма, унучак, дарма... Я ж па цябе прыйшоў, унучак. Вось галаву тваю ўжо і забраў, і панясу туды, дзе ёй належыць быць.
- А-а-а... - закрычаў Агрыпа штомоцы - Але ж дзе мае ворагі? Чаму не яны, але ты? Чаму не той, Укрыжаваны ды Ўваскрэслы? Чаму не Яго вучні? Чаму не Якуб? Не Пётр? Чаму ты?
- Ну, табе не дагодзіш! - засмяяўся дзед, і яму пачаў дапамагаць ягоны сынок Антыпа, які выглядваў з-за бацькавага пляча. Яны трэсліся ад смеху і тыцкалі ў Агрыпу пальцамі. А потым... Потым над ложам, нібы надзьмуты пухір, узляцела Агрыпава галава. Ірады пачалі забаўляцца, перакідваючы яе з рук у рукі і зусім не звяртаючы ўвагі на хворага.
- Вось і ў зборы цары, - прашаптаў Агрыпа. - Толькі сына майго няма. Але ж ён не цар, зусім ніякі не цар! Смаркач ён яшчэ - сваю галаву недзе беражэ і спадзяецца, дурань, зберагчы... Ха-ха-ха!
Рогат хворага цара разляцеўся па палацы, дапінаючы самых аддаленых яго куткоў. Слугі, пачуўшы яго, яшчэ мацней уціснулі галовы ў плечы. Хворы царскі смех даляцеў і да вушэй маладога Агрыпы. Ён прыслухаўся і... усміхнуўся, быццам жадаў пасмяяцца разам з бацькам.

Дзень пяты

....................................................................................

Калі маўчаць званы

Прад вечнасцю

На кухні нешта загрукала, забразгала - маці злякнулася. Але з месца не зрушыла, стаяла пасярод пакоя - высахлыя, з цёмнымі плямамі на костачках кулакі сышліся да падбароддзя, знерухомелі.

- У нас ужо скончыўся хлеб! - даляцеў раздражнёны ўнуччын голас з-за сцяны.
- Хіба? Нядаўна, здаецца, яшчэ быў, - нараспеў падзівілася нявестка.
- Пустая хлебніца!
- Ты падумай! Ну, гэткай бяды - купім.
- Купім! Я есці хачу! Цяпер!
- Во згаладала! Не будзеш другі раз да позняга стаяць з кавалерамі ў пад'ездзе.
І - смех.
Маці прычыніла дзверы. Галасы за сцяною паглушэлі, а потым і зусім сціхлі.
Чым заняць рукі? Яшчэ нядаўна быў клопат: асабліва старанна яна выцірала сёння вакно, дзверы, стары буфет, у якім месціўся ўвесь ейны набытак. Перагледзела за гэтыя два дні адзенне, пасцель, посуд, пераклала па некалькі разоў з месца на месца. Старанна выпрасаваныя прасцірадлы, чахлы на коўдры, наўлечкі ляжалі асобным стажком. Рыхтавала ўзяць з сабою, а сын сказаў: «Не трэба. Там дадуць». І яна выняла з валізы. Прымерылася пакласці сурвэту, ходнічак - сын таксама сказаў: «Не трэба лішняга. Там усё будзе». І яна не ўзяла. Сёння адвячоркам сын прынёс дзве кашулі. Новыя. З цэтлікамі. Аддаў ёй і сказаў, скасіўшы ўбок вочы:
- Можа, яшчэ што са сподняга трэба... Кажы.
- А што там трэба. Ёсць жа.
- Можа, старое... Каб не набрацца сораму.
- Яшчэ крэпкае.
- Глядзі. А то ж я цябе ведаю: цыруеш, цыруеш, пакуль не разлезецца, што і голку няма куды торкнуць...

Маці выняла з чамадана старыя і напраўду пацыраваныя кашулі і паклала на іхняе месца новыя. Падняла валізу, патрымала і асцярожна паставіла на месца. Што прымервацца! Пешкі да таго дома састарэлых не ісці - аўтобус давязе. А можа, і на машыне з сынам паедуць. Валіза яму - не груз, так што хоць камяні...

Прысела на крэсла. Яно рыпнула, і маці, быццам спалохаўшыся, перасела на ложак. Пагладзіла рукою ваўняную зіркатую коўдру, якую засцілала адно на святкі. У трыццаць нітоў некалі выткала - бабы не маглі надзівіцца. І нашто прыбрала ложак? Гэтую ж ноч яшчэ тут будзе спаць. Гэтую - тут, а заўтра... Ну добра, што яшчэ? Каб жа не забыцца чаго...

На белы клуначак, які ляжаў цяпер на буфеце, яна не забылася. Памятала пра яго ўвесь час. Ды вагалася - браць з сабою ці не. Сын сказаў - не браць. Яна выняла з валізы, а потым, як ён выйшаў за дзверы, зноў паклала. Пахадзіла, пахадзіла з кута ў кут і... зноў выняла: раз ён паабяцаў прывезці яго, як яна памрэ... Прывезці? Хіба і хаваць яе там будуць? Там - не тут? А чаго тут? Дзе - тут? Яна нават ні разу не была на тутэйшых могілках. Сваіх нікога хаваць не давялося - таму і на могілкі не ездзіла. Усё думала ды наказвала сыну, як памрэ, каб везлі ў Абруб. Маці - там, мужык - там, лічы, уся радня. Дзе ж і ёй легчы, як не ў Абрубе? А цяпер што ж? Зусім у другі бок едзе. Як жа яна не пагаварыла з сынам? Каб хоць па-людску ўсё зрабіў... Не-не, трэба цяпер, бо калі потым скажаш?

Сын у шараварах і майцы з намаляваным вялізным мячыкам на грудзях сядзеў перад тэлевізарам. Збоч крэсла, на падлозе, ляжала некалькі газет.

- Сынок, я вось думаю...
- Што? - сынаў твар усмешлівы, лагодны. - Ці замерзнеш у тапках? Цеплыня якая, а ты надумалася валёнкі з сабою тарабаніць. Пахаладнее - сам прывязу.
- А можа, мама і праўду кажа - трэба ўзяць валёнкі. А як табе не выйдзе, а халады ўдараць? Усяляк можа быць. Можа, і лепей забраць адразу. Пакладзе пад ложак, у куточак, акуратненька - і ўсё. Бо раптам мама ногі застудзіць з першых дзён...

Не, яна не ачулася: нявестка называла яе мамаю. Першы раз не паверыла, падумала - здалося, а цяпер вось яшчэ раз...

- Ну, як хочаш, - зноў усміхнуўся сын.

Валёнкі, кажуць... Што ж, трэба ўзяць валёнкі. А месца на клунак тады не хопіць... Так нічога і не сказала сыну пра тое, што не магла вырашыць адна, не папрасіла парады - вярнулася ў свой пакой. Свой... Які ўжо там свой!..

Сын - вясёлы, як тут казаць пра смерць. Недарэчы неяк...

Развязала марлю - усё на месцы: абразік, ружанец, белая, у дробны чорны гарошак хустка, сподняе і цёмна-сіняя, сваімі рукамі пашытая, сукенка, тэпці. Усё...

Дзверы насцеж расчыніліся - ускочыла ўнучка з дзвюма трубкамі шпалераў. Прыклала да сцяны адну - блакітную ў дробныя кветкі, потым другую - стракатую.

- Каторая прыгажэй? - зіркнула з-пад кучаравай грыўкі, якая ледзьве не закрывала вочы.
- Не разбіраюся я...
Унучка, не даслухаўшы, выскачыла.

Клеіць заўтра будуць, падумала маці. Абновіцца ейны кут. Ужо купілі ўнучцы канапу, учора прымервалі на месца жалезнага ложка. Канапу купілі і што гэта яшчэ... Канапу, шафу купілі. У дзеўкі ўбіраецца - трэба.

Пацягнула холадам - на дварэ ўсхадзіўся вецер, якраз у вокны. Адхінула фіранку і доўга глядзела, як у святле ліхтароў вецер круціў у паветры і шпурляў на бакі апалае выпетранае лісце.

Што яна заўтра ўбачыць гэткаю парою праз вакно?

Зашморгнула фіранку, адвярнулася і яшчэ доўга чула спінаю холад, які знадворку лез у пакой.

Злякнулася ад тэлефоннага званка. Унучка клікнула:

- Тата!

Сын незадаволена бурчэў на некага невядомага, бо ўжо, мусіць, лёг, а яго паднялі з ложка.

- Што такое? Каму не спіцца? - сярдзіта гукнуў сын. - У мяне адгул, ясна? Не магу... Вязу матку да доктара. Ужо дамовіўся... Не магу... - і ўзарваўся: - Ды што я, вол? Адзін адгул узяў і той вочы закалоў? Разумнікі, такую вашу...
Чаго ён нервуецца? З-за яе ж усё... Ну, не выходзіць заўтра...
І... бліснула надзея - цьмяная, кволая.
Прачыніла дзверы:
- Не нервуйся ты, сынок. Ну, не выходзіць - тае бяды. Пасля...

Сынава далонь шырокая, у чорных драпінах - з жалезам працуе чалавек. Яна з'явілася адразу ж перад яе тварам, ледзь толькі маці загаварыла. І азначала яна: не лезь не ў сваё.

- Словам, так і парашылі. Я ў адгуле, вы мяне не знайшлі. Выкруціцеся. А калі б мяне інфаркт хапіў?

Маці спуджана перажагналася і зачыніла дзверы.

Але яны амаль адразу ж расчыніліся - сын прайшоўся па пакоі, зірнуў туды-сюды, сеў на ложак, які пад ягоным грузным целам зарыпеў і моцна прагнуўся.

- Чаму не спіш?

Запяршыла раптам у горле, і яна нічога не адказала. Развязала і зноў, ужо тужэйшым вузлом, сціснула клунак - апусцілася з ім на крэсла.

- Халаднавата тут, - сын пацёр голыя рукі, грудзі.
Маці адно ўздыхнула.
Ён нахіліўся, падняў валізу, паважыў у руцэ.
- Валёнкі ўзяла?
Яна кіўнула.
- Ну і правільна. А то хто яго...

Пад вокнамі завыла сірэна ці то «пажарнай», ці то «хуткай», ці «міліцыі». Маці сцепанулася, падышла да вакна, але вуліца ўжо была пустая. Енк сірэны аддаляўся і хутка сціх. На шнурах, нацягнутых паміж бяроз, трапятала на ветры белая прасціна. Яна то ўскідвалася, надзімалася, то ападала, вузела, скручвалася, а потым зноў узнімалася над вяроўкаю.

- Ты вот што, матка! Будзе дрэнна там - кажы. Не ўтойвай. Я прыму меры, не бойся. Цяпер управу на каго хочаш можна знайсці, не тое што... Галоўнае, не даць на сябе сесці з першага дня, а потым і самі пабаяцца.
- Хто?
- Што, хто? - сын ускінуў галаву.
Маці павярнулася да яго:
- Хто пабаіцца?
- А-а... Усялякія ёсць людзі...
Памаўчалі.
- Не, матка, ну ты ж сама, - сынаў голас пагучнеў, - ты ж сама першаю пачала збірацца ў гэты свой дом!

Вецер як не шалее на дварэ. Хто ж гэта забыўся на прасціну - сарвецца зараз, забрудзіцца... Як бацян з падбітым крылом: узмахне, узмахне ды ападзе на месцы. Яшчэ, яшчэ хвілю, і адпусціць ад грудзей. Па-мяк-чэе... І тады яна скажа сыну, што сама, сама ж, вядома, яна задумала ўсё чыста. Ніхто не змушаў, з хаты не гнаў... Сама...

- Я табе хоць словам калі...
Не, сын, ніколі, ні разу... Ні ты, ні хто... А язык непаслухмяны, чужы.
- Ідзі... сынок... спаць... Позна...
Ён падняўся, паправіў пакамечаную посцілку і сказаў голасна:
- Будзе дрэнна там - кажы.
З залы грукнулі ў сцяну.
- Чаго? - гукнуў сын.
- Ты думаеш сёння спаць? - гукнула нявестка.
- Спаць? - загрымеў сын на поўны голас. - Табе сну мала? Не выспішся?
Маці зноў адышлася да вакна, скрыжавала, прыціснула да грудзей рукі.
Праз хвіліну ў дзвярах з'явілася нявестка. Яна прашлэпала да сына, схапіла яго за руку і абурана зашаптала:
- Ноч на дварэ! Чаго крычыш?
- Ідзі і спі! - зноў загрымеў сын і вырваў руку. - І пускай бурбалкі!
- Ашалеў!
- Добра, што ты... Не, ты не ашалееш!.. Вось так, матка, - ён падхапіў валізу і кінуў яе на ложак. - Нікуды не паедзеш! Тут жыць будзеш. Усім хопіць месца.
- Здурнеў!
- Прэч! Я сказаў! Хто тут будзе камандаваць - я ці ты? Ну?
- Тата, ужо ж мэблю купілі, - унучка ў ружовым спальным гарнітуры, аздобленым белымі карункамі, стаяла на парозе і церла кулакамі заспаныя вочы.
- Ёсць камісіёнка - прадасцё!
- Даставалі, даставалі! - слёзы вось-вось пацякуць па шчоках: - Бабуля! Ну скажы ты яму!
- Бабуля? - грукнуў сын кулаком па нікеляваным рабры ложка. - Цяпер дык бабуля? А раней - толькі бабаю і тое скрозь зубы? Сёння і мамаю назвалі, а раней дык...
- Дзеці! Ідзіце спаць, - сказала ціха, вельмі ціха, але ўсе пачулі, павярнуліся да яе і прымоўклі.
- Позна ўжо, дзеці.
- Правільна, - сказала нявестка.
- Толькі вэрхал узнялі, - капрызна шморгнула носам унучка.

Сын зняў з ложка валізу, асцярожліва паставіў на падлогу, паціснуў плячыма, быццам не мог даўмецца, што тут здарылася і як тое магло здарыцца.

- Заўтра паглядзім, - буркнуў і пайшоў услед за дачкою ды жонкаю з пакоя.

Маці, быццам баючыся, што яны вернуцца, крутнула ў замку ключ. Пастаяла, прыслухалася. Нявестка, чутно было, яшчэ трохі паўшчувала сына, але ён не адгукнуўся. Зрабілася ціха-ціха.

Маці дастала з валізы свечку, торкнула яе ў чарку з крупамі, запаліла і паставіла пасярод стала. Потым адхінула бераг перабіранкі, якая была заміж насценнага дывана пры ложку, зняла з цвіка абраз Маці Божай і паставіла яго пры шклянцы на стале. Выключыла святло, апусцілася на калені перад абразом - перажагналася:

- Ойча наш, каторы ёсць у небе, свяціся імя Тваё, прыйдзі валадарства Тваё, будзь воля Твая, як у небе, так і на зямлі...

Спачатку шаптала звыкла, як і штовечар, а пасля ўсё цяжэй і цяжэй. Яна хапала ротам паветра, шаптала, зноў хапала і зноў шаптала - то зусім ціха, то трохі гучней.

- ...Вітай, Марыя, поўная ласкі. Пан з табою. Бласлаўлёная ты між жанчынамі і бласлаўлёны плод улоння Твайго...

Каціліся слёзы па твары, разбягаліся па глыбокіх і дробных зморшчынах. Звыклыя, штовечар паўтораныя словы сёння мелі нейкі новы сэнс. Яна шаптала іх і давілася імі. Горкія, перамешаныя са слязьмі, яны душылі маці і адначасна неслі палёгку. Маўклівы сённяшні дзень і шмат-шмат дзён да гэтага быццам прарваліся патокам поўных таемнасці, а разам з тым і гэткіх блізкіх, патрэбных ёй цяпер слоў.

- ...лучнасць святых, грахоў адпушчэнне, уваскрашэнне цела і жыццё вечнае ў будучым свеце. Аман.

Кволы, хісткі агеньчык свечкі слаба асвятляў гожае, злёгку схіленае набок аблічча Маці Божай. Штовечар, калі ўсе засыналі, маці адхінала рог перабіранкі, кленчыла, абапіралася на ложак і шаптала малітву, шаптала і думала пра сваё - пра сына, нявестку, унучку, пра тое, што сёння рабіла і што будзе рабіць заўтра. Клопату яшчэ нядаўна хапала - зварыць есці, прыбраць у хаце, памыць посуд, схадзіць у краму. Потым яго рабілася ўсё меней і меней. Слабелі ногі, нязграбнымі рабіліся рукі... І вось сёння... Сёння ў яе болей няма ніякага клопату. Заўтра пачнецца нейкае зусім іншае жыццё. І будзе яно пачаткам яе скону. Яна баялася думаць пра гэта і не мела болей, пра што думаць.

- Святая Марыя, канчаю я сваю дарожку, - прашаптала маці і закрыла рукамі твар. Стаяла на каленях, пагойдвалася і не мела сілы падняцца. - Маці Божая! Матуля родная!

Прыслухалася да сваіх слоў, паўтарыла, адняла рукі ад твару, нязграбна паднялася - пасунулася ў адзін, другі бок.

- Маці Божая! Матуля родная!

На дне валізы ляжалі, закручаныя ў белую кужэльную анучку, фотакарткі, метрыкі, малітоўнік. Вось... Вось яна, тая картачка. Пагладзіла рукою, прыціснула да грудзей, а потым паміж свечкаю і абразом паставіла на стол картку сваёй маці. У фуфайцы, пянькоўцы з фрэнзлямі, закручанай вакол шыі, яна стаяла каля іхняй хаты ў Абрубе. Хату толькі што самшылі. Яшчэ не было падлогі, яшчэ віселі паміж бярвеннямі доўгія пасмы моху, на вокнах не было ліштваў, і хата выглядала падслепаватаю. Набрынялая вільгаццю печ не хацела пушчаць дым у комін, і ён кідаўся на хату, лез у вочы... Але хата ўжо стаяла. І былі ўлазіны. І ўсе, хто збіраўся ў ёй жыць, былі ў той дзень вясёлыя. Вясёлыя і бесклапотныя. Гэткімі і засталіся на фотакартках. Адна яна...

- Ужо тады твая спакутаваная душа чула бяду. Ты ведала: не будзе нам шчаслівай жыткі ў той хаце, ты прадчувала: будуць беды. А я не давала веры, сляпая, глухая была да тваёй перасцярогі. Даруй!

Маці зноў апусцілася на калені, перажагналася.

- Маці Божая! Матуля родная!Даўно ўжо нікому не адкрывала душы сваёй. Ды прыйшоў, мусіць, час зірнуць самой у яе. Страшна мне. Лягчэй, мусіць, глядзець у чужыя душы і страшна - у сваю. Шмат затаілася ў ёй добрага, але шмат і благога. Ды прыйшоў, відаць, час ачысціць душу. Колькі мне засталося жыць на гэтым свеце - адзін Бог ведае. Але чуе маё сэрца - няшмат. Ніколі яно гэтак не чула, а мо не прыслухоўвалася, а цяпер...

- Матка, спіш? - гучны сынаў голас за сцяною.

Затаілася, прыціхла, перамоўчала.

- Маці Божая! Даруй мне, грэшнай, што ўсе гэтыя гады, якія жыву тут, я хавала цябе ад людскіх вачэй. Быццам нешта дрэннае было ў абразе Тваім, у ясным твары Тваім. Даруй, Маці Божая, што саступіла я загадам дзяцей сваіх. Неразумныя яны ў мяне. Самі згубілі Бога ў душы і каб сцвердзіць яшчэ раз, што няма яго ў іхнім доме, загадалі і мне зняць Твой абраз. Даруй, маці Божая! Я зняла яго і схавала пад коўдраю. Покуць зрабілася пустой, і напачатку мне страшна было ўзняць на яе вочы, але звыклася...

Даруй мне, матуля родная, што часта, занадта часта я забывала і твой вобраз. Даруй, што не слухалася навукі тваёй, а была ж яна правідловая. І тады, як ты прасіла-угаворвала не ісці замуж за наезджага са свету чалавека. Помню слёзы твае, мама, помню, як ты кідалася па хаце з кута ў кут і казала, казала, што прынясе ён бяду ў наш дом. Ты казала: «Не квапся на багацце, бо душа згалее». А я смяялася і не верыла, што можа гэткае быць, бо замуж ішла не абы за каго, а за старшыню калгаснага! Ты казала: грэх ісці замуж другі раз, не пабачыўшы мужавай магілы. А як жа я магла яе пабачыць, калі загінуў ён невядома дзе. Неспакойны ён быў чалавек - усё нечага шукаў, дамагаўся нечага, на нешта спадзяваўся. Карцела яму даведацца, як жывецца там, за ракою. Мы ж пад Польшчаю былі, а яго ўсё цягнула туды, да нашых, што ў Зарэччы, Падлессі засталіся, а там - Саветы. Ну і пайшоў. Колькі ні прасіла - не паслухаўся. Асталююся, кажа, сам і па цябе прыйду. І - не вярнуўся. Бабы плёткі пачалі з ветру віць, быццам уцёк ён ад мяне. Ажно ліст перадалі ад незнаёмца. Там і напісаў ён, што загінуў мой чалавек. І быццам зусім блізка, за ракою, забілі, быццам, і яго, і тых, што разам пайшлі. А за што? Хто ж яго ведае... Ды і баялася я ведаць тое. Шмат, шапталіся людзі, пабілі ў тым лесе людцаў, а ці праўда гэта, ці не... Ты казала, што павінна я ведаць. А ці ж гэта лёгка?! Ты папракала, што не паехала я на ягоную магілу. Як жа мне было ехаць, калі ўжо другому чалавеку боты ваксавала, хоць і тыя ж самыя, што ў кладоўцы ад першага засталіся, але ж насіў ужо іх іншы, зусім іншы чалавек. Як жа я магла не паслухацца яго, мама, і не зняць з покуці абразоў, якімі пасля ты ўвесь свой запечак завешала?

Даруйце, Маці Божая, матуля родная!

Адступілася я. Перад сілаю ягонаю адступілася. Паверыла, што шчаслівая буду і я, і дзеці мае. Балела, дужа балела душа, калі ішлі да нас бабы з хутароў, прасілі не разбураць іхнія хаты ў халады. Прасіла яго, але ж не мая была воля - ягоная. Балела душа, калі крыўды неслі ў нашую хату. Дужа многа іх было - крыўдаў гэтых. У адных працадні знялі, у другіх агарод абрэзалі, у трэціх сена апошняе, вясны не прычакаўшы, забралі.

І... стамілася сэрца маё адгукацца на чужы боль. І не магу я сёння сказаць, што пачула яно бяду, калі аднае восеньскае начы скаланулася зямля ў Абрубе ад грукату. Людзі выскоквалі з хатаў, перапытвалі адзін у аднаго, галасілі бабы, пракліналі антыхрыста і беглі, беглі туды, дзе яшчэ адвячоркам стаяў касцёл. Я не пабегла. Я ведала, што там сталася. Бо за дзень да гэтага чалавек мой частаваў нейкага раённага начальніка і раіўся з ім, як лепей - узарваць альбо верх скінуць разам з крыжамі. Вырашылі, што лепей скінуць...

Мама! Цяпер я ведаю, што трэба было зрабіць. Атрэсці ад яго рукі трэба было, як ты прасіла-маліла. А я сказала: «Што нарабілася - да лепшага. Усё адно не вернеш». Двух сыноў ад яго займела. І я вучыла іх бацькам ганарыцца. Мама! Тое ж і ў Божых запаведзях сказана, каб дзеці шанавалі бацьку і матку сваю. А ты быццам забылася на тое. Ды не. Не забылася ты. Задужа не любіла чалавека майго і не магла сябе перайначыць. Грэх ляжыць і на маёй душы - цяпер прызнаюся. Калі памёр ён гэтак неспадзявана і недарэчна, я падумала: «Добра, што не дажыла ты да гэтага дня». Бо як жа мы плакалі б з табою ў нашай хаце па ім? Разам жа прыйшлося б нам плакаць. Ведаю, даносілі доўгія языкі, не адна абрубская баба з палёгкаю перажагналася, пачуўшы дрэнную вестку. Шапталіся па хатах, што смерць майго чалавека ў балоце, калі абярнуўся воз з сенам і накрыў яго, - то не проста выпадак, то - знак. Ой, не ведаю, што тады сталася! А толькі страх як схапіў мяне ў свае абдымкі, так і не выпусціў, так з ім і век звякую.

Ты не залюбіла б, забараніла б мне рабіць тое, што я зрабіла. Ды цябе ўжо не было, а каб і была, ці паслухалася б дачка твайго слова? Не магла я, мама, болей жыць у Абрубе. Усё здавалася, быццам хто плача, стогне пад вокнамі. Ды не адзін, а шмат галасоў - бабскіх, дзіцячых, усялякіх.

Кінулася на магілу мужа майго першага, павініцца хацела. А магілы няма. І ляска - няма. Адно поле чыстае. Казалі, раней там кар'ер быў, пясок на дарогу вывезлі... Свечку ў дзірван торкнула і пайшла.

І паехала з сынамі сюды, у горад, - завод будаваць. І будавала, і пот са слязьмі не раз перамешвала, давілася ім. Сыноў на ногі паставіла. Выраслі сыны...

Вось і ўсё.

А далей што ж... Няма чаго болей казаць. Сын во абяцаў: калі пакрыўдзяць мяне ў тым доме - заступіцца. Сказаў, каб не цярпела.

Паеду! Не надта доўга я частавалася ласкавым хлебам сваіх дзяцей, ды болей не магу. Прадаўшы свой кут, цяжка знайсці новы. А калі і знойдзеш, дык ці халодны, ці галодны, і ты ў ім - не ты, і дзеці твае, ды быццам і не твае...

...Зусім змізарнеў язычок свечкі.Ужо дрэнна бачаць падслепаватыя вочы і фотакартку, і абраз.

І - няма болей слоў...

Конюх

Франя нацягнула лейцы, конь паслухмяна спыніўся. Яна злезла з калёсаў, зашмаргнула лейцы на рабіне, чые цяжкія сакавітыя гронкі як не абламвалі голле, падкінула каню сена і павярнулася да бацькі, які, унурыўшы галаву ў плечы, сядзеў на калёсах:

- Пайшлі!

Рудак варухнуў плячыма, але не азваўся, не падняў галавы. Ён быццам хацеў адмахнуцца ад дачкі, якая перашкодзіла яму дадумаць штосьці важнае.

- Чуеш? - пацягнула дачка за рукаў чорнага плашча, які ён немаведама навошта нацягнуў паверх святочнага гарнітура, хаця на дождж нічога не паказвала.

Ён злез з калёсаў, нейкі час блытаўся ў сваім доўгім шырокім плашчы - адшпіляў, складваў; паклаў спачатку на воз, пасля перадумаў і ўзяў падпаху. Паўз іх прайшло некалькі чалавек, некаторыя аддалі «пахвалёны», але ніхто не затрымаўся - усе спяшаліся ў касцёл.

Гэтыя двое таксама прыехалі ў касцёл. Толькі, па ўсім, стары не вельмі спяшаўся ў яго ўвайсці...

- Тата, ну пайшлі ж!
- А я што? - ускінуў ён галаву. - Я што, не іду?
- Цішэй ты!
Рудак азірнуўся, быццам спалохаўся, што яго маглі пачуць, зноў апусціў плечы, унурыў галаву і, моцна накульгваючы, пайшоў за дачкой да касцельнай брамы, але, калі яна ўзялася за цяжкія, абабітыя жалезам дзверы, раптам зноў усклікнуў:
- Каню сена дала?
- Ды цішэй ты! - зашаптала яна гучна. - Дала я яму сена, дала! Не галодны твой конь!
Рудак не адказаў - ступіў на цвінтар, ускінуў галаву і адразу ж заплюшчыў сваё адзінае вока. Апошнім часам ён быццам стаміўся глядзець на свет. Ягонае адзінае вока быццам ужо адслужыла сваё, быццам стамілася працаваць за дваіх і цяпер часта заплюшчвалася не толькі ад зыркага святла, але й проста так, без прычыны.
Зазванілі званы. Рудак спалохана зірнуў на дачку і зноў заплюшчыў вока. Дачка нешта шаптала яму, а ён знерухомеў і, уперыўшы позірк сабе пад ногі, стаяў так, пакуль не аціхлі званы. Нарэшце варухнуўся, выцер рукавом твар, затым узгадаў пра насоўку, якую Франя ўсунула яму дома ў кішэню, правёў ёй па твары і ўпершыню паглядзеў проста на дачку:
- Ну? Куды тут? Вядзі!
- Я ж казала. Я ад самага пачатку казала... - па Франіным твары цяклі слёзы. - Прывезлі б ксяндза дахаты... Паспавядаўся б спакойна... Дык сам захацеў, а цяпер...
- А што цяпер? - гукнуў Рудак. - Што цяпер?
- Цішэй! Як ты спавядацца будзеш, гэткі крыклівы?.. Можа, не ішоў бы ты сёння да споведзі? Пабудзь на Імшы, памаліся, а некалі потым...

Але Рудака быццам нехта нябачны штурхнуў у плечы: ён шпарка, ледзьве не подбегам рушыў да высокіх касцельных прыступак.

Ужо што-што, а каля коней Стась Рудак умеў хадзіць. Быццам той цыган. Самага наравістага мог закілзаць ды паставіць у аглоблі, самы гарачы ў ягоных руках хутка рабіўся паслухмяны ды цягавіты. Стась быў першым калгасным конюхам. Хто паспытаў хлеба першых калгасных пастухоў, даярак, цялятніц, той ведае, які гэта ласы хлеб - даглядаць сагнаную з розных двароў жывёлу. Колькі дзён і начэй быдла мычэла, рыкала, біла капытамі, касавурылася на суседзяў, новых гаспадароў, абурана фыркала на тое, што прыносілі ёй у стойла. У кароў прападала малако альбо раптам ні з таго, ні з сяго пачынала гарчыць. Коням мулялі чужыя хамуты, смярдзела чужая вупраж, нясмачным было сена. Яны стрыглі вушамі, перабіралі нагамі і радасна пачыналі іржаць ды матляць грывамі, калі раптам у праёме дзвярэй бачылі свайго ранейшага гаспадара, якога ногі чамусьці ўпарта прыносілі сюды, хоць у гэтым ужо не было аніякае патрэбы. Былы гаспадар прыносіў з сабой бурак альбо грыжыну, карміў з рукі свайго былога гнедага ці мышастага, сморкаўся, нейкі час яшчэ марудзіў ды церабіў конскую грыву і нарэшце ішоў вон з канюшні пад раскацістае іржанне таго гнедага ці мышастага.

Гэткія адведзіны Рудак не любіў. Не крычэў, праўда, не сварыўся, хоць і меў на тое поўнае права, але не любіў. Нервавалі яны яго. Каб не баяўся нажыць зласліўцаў, дык, можа, і забараніў бы. Бо хто не ведае, што ў жывёлы павінен быць адзін гаспадар, які яе корміць і поіць, да якога яна прывыкае, якога слухаецца, якому служыць... А так... Які ж гэта парадак?

Сказаў пра гэта старшыні. Той выслухаў, прайшоўся па канюшні, зазірнуў у адно стойла, у другое, трэцяе і павярнуўся да Рудака:

- Пацярпі. Не адразу й Масква будавалася!
- Канечне ж, не адразу, - паспешліва згадзіўся конюх, так і не зразумеўшы пры чым тут Масква.
Старшыня пайшоў да выхаду, але каля апошняга стойла, абабітага тоўстымі касматымі дошкамі, спыніўся:
- А гэтаму што, таксама гасцінцы носяць?
- Хто ж яму прынясе?
- Ну-у-у... Ці мала... Значыць, не носяць?
- Н-не бачыў...
Рудак зманіў. Сам не ведае навошта, але зманіў. Гасцінцы беламу прыгажуну Дунаю таксама насілі і, можа, нават болей яму перападала, чымсьці астатнім. Бо кожны былы гаспадар нёс ласунак толькі свайму каню, але амаль усе, ідучы паўз дашчатую стайню, прыпыняліся і дзялілі той ласунак. У жарабка нават імя новае з'явілася - Сірата. Сірата - таму што ягоны гаспадар Антон Самуйла быў ужо недзе ў краях далёкіх, адкуль невядома калі вяртаюцца, прынамсі, конскага веку наўрад ці хопіць дачакацца таго.
- Яму, значыць, не носяць? - перапытаў старшыня. - Вось бачыш, а ты раз'енчыўся, што твой аўтарытэт гіне.
Нібы ў адказ на іхнюю гутарку са стойла данесліся рэзкія ўдары - жарабок дубасіў капытамі ў дошкі.
- І вось жа зараза - ніяк не абаб'ецца, - плюнуў пад ногі Рудак.
- А ты як думаў? - засмяяўся старшыня. - Парода! Ты яго падглядвай, зарабляй аў-та-ры-тэт.
Рудак прапусціў міма вушэй незразумелае слова і адказаў на зразумелае:
- Ды гляджу, каб на яго!..
Старшыня наблізіўся і праз шчэлкі паміж дошкамі зазірнуў у стойла. Рудак таксама прыліп да другой шчэлкі. Белы, у рэдкія сівыя яблыкі жарабок нецярпліва перабіраў нагамі.
- І цэлы ж дзень во гэтак - хоць бы пяць хвілін пастаяў. Ажно гарыць, здаецца, усё на ім!
- Парода! - задаволена паўтарыў старшыня. - Казалі, ваш былы панок Самуйла яго ажно з Германіі прывёз, хацеў тут Еўропу развесці. Ха-ха-ха...
- Руплівы быў, - згадзіўся Рудак. - І таго яму жадалася, і гэтага. Колькі ён гэтых коней ды кароў паперавозіў!.. І ўсё не абы якіх, не такіх, як тутэйшыя. Вазіў, вазіў, а цяпер вунь, бачыш, самога ліха ведае куды завезлі - не патрэбны ні коні, ні каровы.
Старшыня рэзка адарваў рукі ад дошак:
- Ты меней рассусольвай - большы толк будзе. А жарабка глядзі! Ясна?
- Дык я ж і гляджу. Я ж тут і ўдзень, і ўначы. Абы добры корм! Вот цесна тут... Якія ж гэта стойлы! У Самуйлы тут дзесятак коней стаяў, а мы сагналі...
Старшыня вывернуўся і моўчкі спадылба глядзеў на конюха. Той адразу сціснуўся, адразу ў думках пракляў свой доўгі язык, які ўжо сёння паспеў нагаварыць столькі лішняга. Нельга сказаць, што старшыня быў зверам. Не, мог і пагаманіць, мог і цыгарку разам скруціць - дарма, што нетутэйшы. Але часам праступала ў ім штосьці такое сцюдзёнае, што прымушала на паўслове замоўкнуць і пашкадаваць, што вымкнулася яна, тая першая палова слова.
- Цесна - гэта праўда - на гэты раз неспадзявана лёгка згадзіўся старшыня. - Але прыдумаем нешта - не бядуй, конюх!
І прыдумалі. Недзе праз месяц, як зацягнула лужыны першым тонкім лядком, Рудаку загадалі перагнаць частку коней у... касцёл. Касцёл зачынілі два гады таму. Да гэтага часу вялізны чырвоны гмах ужо колькі гадоў стаяў без ужытку. І вось... прыдумалі.
- Схадзі да споведзі, - сказала дома жонка.
- Куды я, у Сібір паеду спавядацца? - грымнуў Рудак кулаком па стале так, што ажно падскочыла шклянка ды скацілася - рассыпалася на дробныя шкельцы. Жонка завыла. Заенчыла ў зыбцы малая. А ён падняўся, выліў рэшту гарэлкі ў рот проста з бутэлькі і выскачыў з хаты.
Схадзі да споведзі! Разумная! На печы седзячы ўсе разумныя! Як не пагоніць Рудак коней у касцёл, так і пойдзе да споведзі - у Сібір. Ксяндза вывезлі ў Сібір два гады таму - недзе там Самуйлу грахі адпускае. Ды ёсць яму там каму адпускаць грахі! Без работы недзе не сядзіць. Схадзі да споведзі! Разумная! Відаць, ужо на тым свеце будзем спавядацца...
...Коні не ўпіраліся - ішлі за сваім новым гаспадаром, апусціўшы галовы. Праўда, перад прыступкамі спыняліся, нервова тапталіся на месцы, ускідвалі грывамі, але ўрэшце, няўклюдна коўзаючыся на камяністых прыступках, брылі за конюхам і займалі свае новыя прасторныя стойлы. Іржанне разносілася па былым храме, узлятала пад скляпенні, аддавалася рэхам. Конюх дзікавата азіраўся, закрываў чарговае стойла жардзінай ды йшоў па наступнага каня.
Апошнім вёў жарабка.
- Дунай-сіротка! Дунай-сіротка! - мармытаў, выводзячы гарачага прыгажуна з ягонага цеснага ды цёмнага стойла. - Там табе будзе лепей! Там табе такі пакой адвялі - о-го-го! А тут што, Дунай... Тут цесната! Не такому прыгажуну, як ты, быць тут. Не, Дунай, гэтае цясноцце не для цябе!
Дунай заіржаў.
- Ну-ну, Дунай... Дунай... Сіротка...
У двары стаялі мужчыны - дымілі цыгаркамі, перамаўляліся. Жарабок пачуў пах дыму, раздзьмуў ноздры, наструніўся - па скуры прабегла дробная хваля.
- Ды не смуродзьце вы тут, - напаўголас папрасіў Рудак. З якім смакам ён паслаў бы цяпер гэтых мужыкоў туды ды растуды, калі б побач быў звычайны конь. Але на повадзе за ім ішоў, не, не ішоў -пераступаў, перабіраў сваімі высокімі тонкімі нагамі Дунай. А пры ім не надта мацюкнешся, не крыкнеш. Гэты чуе здаля... Нават тое чуе, чаго й сказаць не паспееш...
Раптам недзе на ўскрайку вёскі пачулася галашэнне. Спачатку ціхае, яно надзвычай хутка набліжалася і пачало перарастаць у лямант. Жарабок прыслухаўся, ускінуў голаў, узмахнуў грываю. Пачалося, - зразумеў Рудак. Ён спадылба зірнуў на мужчын і нягучна папрасіў: «Скажыце ім, каб сціхлі». І пайшоў, павёў Дуная пра вуліцы. Да касцёла. Плач аціх. Жарабок супакоіўся, ішоў поруч і нібы прыслухоўваўся да мармытання свайго новага гаспадара:
- Там будзе добра, Дунай! Вось пабачыш, Дунай!
Перад высокімі прыступкамі жарабок спыніўся. Стаў, нібы ўрос у зямлю. Павёў галавой, і ягоны пагляд затрымаўся на рудаку. Ён быццам пытаўся нешта ў свайго новага гаспадара, пытаўся і чакаў адказу. А гаспадар мармытаў сваё:
- Там будзе лепей, Дунай! Вось пабачыш, Дунай!
Мармытаў і цягнуў повад. Жарабок заіржаў.
- Што ты, Дунай... Што ты...
Жарабок заіржаў мацней, тузануў галавой, але Рудак утрымаў повад. Яны спыніліся і моўчкі паглядзелі адзін аднаму ў вочы: чалавек - умольна, конь - з непаразуменнем, да якога пачынаў пакрысе прымешвацца гнеў. Але чалавек не зразумеў, не ўбачыў гэтых маленькіх іскрынак гневу. Ён пацягнуў на сябе повад - конь наструніўся, па скуры пабеглі гняўлівыя хвалі.
- Дунай... Дунай... Там будзе добра, Дунай... - вёў сваё чалавек.
І жарабок быццам палагаднеў, быццам вырашыў штосьці, быццам адважыўся - зрабіў крок на прыступкі.
- Малайчына, Дунай! Малайчына!
Жарабок ступіў яшчэ на адну прыступку і спыніўся. Рудак напружыў руку - повад, абкручаны вакол далоні і заціснуты ў кулаку, упіўся ў чырвоную абветраную скуру. Жарабок тузануў галавой - повад напяўся. Ён тузануў яшчэ, яшчэ...
- Што ты робіш, Дунай? Што ты...
Рэзкае, голаснае іржанне разнеслася па наваколлі - быццам склікала сведкаў. З касцёла таксама адазвалася іржанне. Дунай раздзьмуў ноздры.
- Чуеш, Дунай? Там жа твае, Дунай! Там жа, гы-гы, цябе чакаюць. Чуеш?..

Але Дунай болей не захацеў слухаць. Ён матлянуў галавой так, што Рудак страціў раўнавагу і распластаўся на прыступках каля жарабковых ног. Калі б ён адпусціў повад, калі б вызваліў руку... Але ён атупела глядзеў уверх - на ненавісную пародзістую конскую пысу, з якой сцякала белая пена. Гэтая пыса раптам грэбліва тарганулася, жарабок ускінуў голаў - рэзкі ўдар патыліцай аб цвёрды камень, і Рудак ледзьве не самлеў ад болю. Цемра засланіла свет. Да д'ябла! Няхай самі... Няхай самі заганяюць гэтую нямецкую ці якую там брыдоту ў касцёл, а ён... ён... Яму ўжо хапіла. Няхай самі паспрабуюць... Рудак прыўстаў на калені, каб нарэшце вызваліць змярцвелую, счарнелую руку. Над галавой - як грукат грому Дунаева іржанне, затым - раптоўнае, рэзкае, як маланка, святло ўваччу. І - цемра...

Адкуль ён узяў тады сілу? Як ён, пабіты ды паранены, сабраў яе? Лепей бы ён не змог яе тады сабраць. Горшае, што тады магло здарыцца - ён памёр бы на прыступках касцёла. Але ён сабраў сілу, падняўся на ногі і, не вызваляючы болей змярцвелае рукі, пайшоў уніз. Жарабок паслізнуўся, ягоныя пярэднія ногі паехалі на бакі, але ён утрымаўся, сышоў на зямлю. Спыніўся, зірнуў на гаспадароў твар, і, можа, ад жахлівага відовішча крыві па ягоным пародзістым целе зноў пабеглі хвалі. Але гаспадар ужо не бачыў, не хацеў ды не мог ужо бачыць ягонага гневу альбо страху. Заліты крывёй Рудакоў твар цяпер мог нагнаць на каго заўгодна жах, але ж не на самога сябе. Сам ён цяпер нічога не баяўся. Пякучы боль забраў ягоны страх. А можа, той страх вылецеў з яго разам з вокам, якое валялася цяпер на прыступках у лужыне крыві? Ды ён яшчэ і не ведаў, што ўжо аднавокі. Ён нічога не ведаў і не хацеў ведаць.

Рудак ускінуў повад на слуп агароджы, шмаргануў і заціснуў вузлом, а сам пасунуўся ў адзін бок, шукаючы якойсьці патрэбнае яму цяпер прылады, у другі... Падняў дубец, матлянуў ім і вырашыў не займацца, не траціць дарма сілы. Згорблены, раптоўна пастарэлы пабрыў з цвінтара, выціраючы рукавом скрываўлены твар і не могучы зразумець, чаму яму гэтак цяжка разгледзець, што ёсць на доле. Упёрся ў Сцяпураву студню. Адразу адчуў смагу, пякучую смагу. Але вядра побач не было. Каля невысокага драўлянага зруба валяўся толькі крук-жэрдка з загнутым на канцы іржавым цвіком. За спіной пачулася іржанне. Рудак падняў крук і рушыў проста на гэтага ненавіснага прыгажуна, які ўскідваў грываю і неспакойна перабіраў нагамі.

Пасля першага ўдару Дунай спыніўся, павярнуў галаву і ўперыў на конюха свае цёмныя, як пераспелыя слівы, вочы. Другі ўдар узбугрыў чырвоны пас на ягонай белай, у рэдкія сівыя яблыкі спіне. У слівінах-вачах успыхнуў агністы гнеў. Трэці ўдар прыйшоўся на гнуткую шыю з раскошнай доўгай грывай. Дунай не іржаў, ён ужо не паспяваў іржаць, ён толькі бездапаможна й гнеўна ўскрыкваў паміж ударамі, што сыпаліся на яго. Белая поўсць даўно зрабілася ружоваю. Цяпер яны абодва былі ў крыві - конюх і конь.

Конь нарэшце здаўся, упаў на калені і захрыпеў. Конюх быццам толькі гэтага й чакаў - адкінуў прыладу катавання і сеў на апырсканую крывёй траву побач са сваёй ахвярай.

На тым баку агароджы, за цвінтаром, стаялі людзі. У былым касцёле іржалі коні. А гэтыя двое - знявечаныя, змучаныя, задыханыя - сядзелі на зямлі і чакалі прысуду...

Прысуд быў суровы. Скалечанага і ўжо нікому непатрэбнага Дуная пад вечар прыстрэлілі. А конюху за наўмыснае псаванне калгаснай маёмасці суд прысудзіў дзесяць гадоў турмы.

* * *

Сібір не стала родным домам. Але і родны дом не клікаў да сябе.

Ён вярнуўся ў яго праз шмат гадоў. Атрымаў ад дачкі тэлеграму, што памерла яе маці, а ягоная, значыць, жонка, сеў у цягнік і прыехаў.

Прыехаў. І цяпер падымаўся па тых самых прыступках, на якіх некалі страціў вока. З натугаю і зацяглай роспаччу былы калгасны конюх адчыніў дзверы святыні: споведзь чакала яго.

Моцнае сэрца

- Колькі за боты просіш, бабуля?
- Сто семдзесят.
- Фіў-у-у... А за гаршчок?
- Там напісана.
- О-о-о! Баба з гонарам. А я, можа, непісьменны! Дык колькі за гаршчок?
- Пяцьдзесят.
- Вазьму за трыццаць. Што глядзіш? За трыццаць вазьму.
- Гэта ж крышталь. Прыгледзься.
- Словам, думай, бабуся. А то пойдзеш дамоў без навару.
- Бяры за трыццаць.
- Я так і думаў, што мы з табой згаворымся. Харэ. Гані два чырвонцы рэшты.
- Пачакай, зараз размяняем во ў каго-небудзь... Пачакай...
- Ну-у, бабця! Гандлявала, гандлявала і ні фіга не зарабіла. Ладна! Бяру за чацвяртак.
- Пастаў на месца.
- О-о, дзядзя! Адкуль ты ўзяўся, гэткі разумны? Можа, ты дырэктар базара?
- Табе сказана: пастаў!
- Можа, ты купіш?
- Куплю.
- Багаценькі? Купляй! За семдзесят! Бабуля, я табе купца знайшоў. Багаценькага! Гэй, ты што, бабуля? Чаго свой гаршчок схавала?
- Ідзі ты, чалавек...
- Што, самой не лішні будзе?
- Ідзі...
- Колькі за боты?
- Сто семдзесят...
- А які памер?
- Ніякі.
- Баба нейкая... З прыветам...
- Прадаеш боты?
- Не.
- Во і правільна. Сама насі. Ха-ха-ха. Боты - на ногі, шалік - на шыю, булёну - у вазу. І сёрбай!
- Прадаяце боты?
- Не.
- Купілі?
- Пайду я...
Яна паспешліва паскідала свой тавар у сумку і, не зашмаргнуўшы яе, пайшла з-за прылаўка.
- Гэ-эй! Во месца вызвалілася! Давай сюды! - нечы бадзёры голас за ейнай спінаю.
- Куды прэш! Тут і так было цесна!
- Нічога, бабкі! Пацярпіце.
Яна подбегам кіравала да базарнай брамы, раз-пораз чапляючыся сваёй сумкай за нечыя хатулі, скрынкі, валізы.
- Прадаяце боты?
- Што? Якія боты? Не.
Выбегшы на вуліцу, усцяж застаўленую белымі, сінімі, чырвонымі легкавушкамі, яна прыпынілася, паставіла на брудны асфальт сумку - прыклала рукі да гарачых шчок.

- Здалося? Здалося... Пэўна, здалося... Чаго б ён тут быў? Ён жа выехаў. Ажно на Урал, казалі... І не зірнула... Чаго спужалася? Няхай бы паглядзела. Але ж голас - рыхтык ягоны! Чаму не падняла галавы? А хоць бы і ён - што ж уцякаць? Чаго ёй уцякаць? Не ўкрала. Чужога не ўзяла. Сваё...
- Давай паднясу сумку.
Яна адарвала рукі ад шчок і пачула, як разам з імі шухнула некуды ў прадонне сэрца. Зрабілася пуста і лёгка. І... зусім не страшна. Яна павярнула галаву і спакойна, нібы нічога незвычайнага не адбылося, сказала свайму былому мужу, з якім развіталася дзесяць гадоў таму:
- Паднясі.
Яны ішлі, абмінаючы машыны, працярэбліваючыся праз чэргі за піражкамі, булачкамі, венікамі, час ад часу то яе, то яго нехта штурхаў, і ніхто не прасіў прабачэння. Нарэшце выбіліся на цішэйшае месца, дзе шэры асфальт паўсюль быў застаўлены вёдрамі з яркімі астрамі, буйнымі хрызантэмамі, высокімі, апошнімі, мабыць, гладыёлусамі.
- Пачакай...
Яна не запынілася.
Ён зноў дагнаў яе:
- Ну, што ты гэтак ляціш? Пачакай хвіліну.
Прыпынілася і, звёўшы бровы, чакала, а ён пайшоў да адной бабулі, да другой... Загадала: калі купіць астры, то ўсё няпраўда - няпраўда, што ён, пайшоўшы ад яе, адразу ажаніўся, няпраўда, што ягоная жонка маладая і прыгожая, не ёй раўня, няпраўда, што з'ехаў з новаю жонкаю на Урал... Усё няпраўда!
Ён падаў ёй тры пунсовыя вялізныя гладыёлусы.
- Дзякуй.
Яна не ведала, як іх трымаць: калі руку апусціш, кветкі як не падмятаюць дарогу, а несці перад сабой - неяк... нібы маладуха...
- А куды мы ідзем?
Яна засмяялася:
- Не ведаю.
- Давай прысядзем дзе ў цянёк.
- Давай...
Ён азірнуўся на бакі:
- А во пустая лаўка пры пад'ездзе.
- Нязручна неяк... Можа, бабкі выйдуць, а мы на іхнім месцы.
- Выйдуць - уступім.
І яна зноў не ведала, куды падзець гладыёлусы - гэткія зыркія і недарэчныя каля ейнай паношанай спадніцы, купленага летась у камісіёнцы світэра, пра які бабы на рабоце доўга меркавалі, мужчынскі ён ці жаночы. Яна схавала пад кветкі пачарнелыя і шорсткія ад восеньскай бульбы рукі і падціснула пад лаўку ногі, з жахам узгадаўшы, што на іх - усё тыя ж туфлі, якія яны куплялі некалі разам з ягонай трынаццатай палучкі. Раней толькі ў госці абувала, а цяпер вось растаптала ды - на базар.
- А ты нічога - не старэеш.
Сказаў - абы нешта сказаць, падумала яна і перамоўчала, падкусіла вусніну.
- Праўда-праўда. Я цябе адразу пазнаў... там... на базары...
- Я... цябе... таксама. Па голасе.
- Праўда? - шчыра падзівіўся ён і, забыўшыся, што кагадзе сказаў, засмяяўся: - А я цябе - таксама па голасе. Стаю, разумееш, гляджу і думаю: «Ты - не ты, ты - не ты». А як той прыдурак падышоў ды пачаў таргавацца, як загаварыла ты з ім...

Яна адхілілася ад спінкі лаўкі, выпрасталася, затрымала ў грудзях паветра і яшчэ мацней сашчапіла пальцы пад гладыёлусамі. Ейны выгляд быццам казаў, што яна ненадоўга прысела на гэтую лаўку, што яна зусім выпадкова тут, нібы на прыёме ў нейкага высокага начальніка.

- А ты ўсё так і распрадаешся? Сточваеш канцы?
Яна згодна затрэсла галавой: так.
- Маці жывая?
Ейная галава зноў дробна затрэслася: жывая.
- І ні кроплі не лепей?
- Не.
- Во сэрца!
Яна зноў згодна кіўнула.
- Дзе робіш?
- Цяпер нідзе. Да нядаўняга ў аўтабазе кантралёрам рабіла. Добрая была работа. А як данеслі злыя языкі, што я ў рабочы час дахаты бегаю - так і зноў звольнілася. Вось... боты прадам... Трохі пажывем...
- А сабе?
- Што - сабе?
- Табе гэтыя боты не падышлі?
Яна адвярнула галаву, назіраючы за дзецьмі, якія гушкаліся на арэлях:
- Дзе ж яны мне падыдуць...
- ...калі грошы трэба? - скончыў ён.
Уздыхнула - не адказала.
- Нікога не знайшла?
І на ейны здзіўлены позірк растлумачыў:
- Замуж не выйшла?
Крыва ўсміхнулася: не.

Рыжы кот з прыліплымі да худых бакоў галоўкамі дзядоўніку пачаў лашчыцца да ейных ног, пакідаючы на шызай спадніцы мяккую поўсць. Яна варухнула каленьмі - кот задраў голаў і замуркатаў.

- Псік! - тупнуў ён нагой.
Яна злякнулася. Кот адбегся.
- Сядзім тут... немаведама чаго, - раптам зазлаваў ён.
Яна паволі павярнула галаву і ўпершыню паглядзела проста яму ў твар, знаёмы і незнаёмы, той і не той.
- Ты ідзі... ідзі...
- Яшчэ прыдумай! - засмяяўся ён, нібы яна сказала нешта вельмі недарэчнае. - Куды я пайду? А ты?
- Я? Я... таксама... пайду...
- Ну дык пайшлі.

Падняліся. Ён узяў ейную сумку і рушыў першы, а яна азірнулася, хуценька паклала на лаўку кветкі і пайшла следам. На рагу дома ён прыпыніўся:

- Што мы ходзім, як хлопец з дзеўкай! Я ў брата спыніўся. Пайшлі туды?

Згодна кіўнула, і яны доўга ішлі вуліцаю, дварамі - маўклівыя і трохі разгубленыя.

Маці прачнулася ад тэлефоннага званка. Налічыла сем рэзкіх званкоў - і тэлефон аціх. Яна скасіла вочы ўбок: гадзіннік на стале быў павернуты цыферблатам да сцяны. Маці крыўдліва падціснула вусны: дачка зноў захацела яе абдурыць - каб яна не ведала, колькі часу, каб не лічыла, колькі ўжо прайшло, як дачка выйшла з хаты.

Дачка маніць. Даўно. Часам маці здаецца, што дачка маніла ёй усё жыццё. І тады маці змушае сябе прыгадваць тыя даўнія-даўнія гады, калі яна бегала сваімі нагамі, калі ейныя рукі не безуладна ляжалі пад коўдраю так, як іх паклала дачка, а не ведалі стомы ў рабоце, калі маці была гаспадыняю і на ёй трымалася хата, ейная хата сярод старога камлістага саду, а не гэтыя чатыры сцяны даччыной гарадской кватэры. Маці ўспамінае той час, заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць гэтых чатырох (не, трох, бо да чацвёртай сцяны ейныя вочы не дастаюць) сцен. Яна ўспамінае і супакойваецца: дачка не заўсёды маніла ёй. Не заўсёды. Калі яна, маці, была моцнаю, дачка была праўдзіваю.

А цяпер... Спачатку яна маніла дзеля маці, шкадуючы ейнае сэрца. Не сказала праўды, куды падзеўся з хаты зяць, наманіла і пра ўнука, які таксама сышоў з хаты, маніла, што ёсць яшчэ грошы, што маці паправіцца...

Усё дзеля ейнага сэрца...
Гэтак многа маніць дзеля сэрца...

Цяпер дачка, пэўна, і сама не ведае, дзеля чаго. Прывыкла... абрыдла ёй глядзець на безуладную, нямоглую матку. Апрыкла і сама маці - нямая, ляжачая, крыўдлівая, якая мае чамусьці гэткае моцнае сэрца.

Навошта ёй Бог даў гэткае моцнае сэрца? Навошта яно б'ецца, калі цела ўжо амаль струхнела?

Цела - амаль зямля...
Навошта... зямлі... сэрца?..
Гэтая зямля ўжо нічога-нічога не народзіць!
Навошта... ёй.. сэрца...
Каля дома, у якім яны некалі ўдваіх з мужам часта былі, яна раптам апамяталася.
- А куды ж мы ідзем?
- Што, дом не пазнала?
- А брат?
- А што брат? Не дзіця - усё разумее. Ці ты яго не ведаеш? У любы час сутак да яго ідзеш смела, як да сябе. Мужык надзейны.
Яна зрабіла тры крокі і зноў спынілася:
- А... твая...

Ён уладна ўзяў яе шурпатую руку, сціснуў у мяккай і цёплай сваёй і павёў за сабою на ганак. Заходзячы ў ліфт, адпусціў, а ў кабіне зноў сціснуў - балюча й настойліва.

- Я прыехаў адзін. Не бойся.
Ейныя вусны плаксіва таргануліся. Ліфт спыніўся.
- Ну-у-у... - брат раскінуў рукамі, адступіў у пакой, даючы дарогу, і пакуль яна здымала туфлі, пакуль прычэсвалася перад люстэркам, так і не знайшоў, што яшчэ сказаць.

А яна, праводзячы грэбенем па валасах і намагаючыся хоць трохі іх узбіць, спакойна і нават злёгку гулліва прамовіла:

- Я ненадоўга да вас, мужчынкі.
- А чаму ненадоўга? - апамятаўся гаспадар. - Усё ў ажуры. Зараз мы тут нешта прыдумаем.

Пакуль ён «прыдумляў», збіраючы на стол, яна сядзела ў крэсле і хмурыла бровы, не ведаючы, куды падзець рукі. Чамусьці яны былі сёння гэткія лішнія, ейныя рукі з парэпанай на костачках скурай. Непрыгожыя ў яе рукі!

Праз паўгадзіны брат некуды збег. Яна не чула, дакладней, не зразумела, што ён казаў на развітанне. Калі бразнулі за ім дзверы, неспадзявана рэзка засмяялася:

- Дарма ён гэтак стараецца. Ніякага зацяжнога спаткання не выйдзе. Мне трэба хутка ісці.
- Дахаты?
- Куды ж яшчэ?
Ён выпіў чарку, зморшчыўся, выцяг цыгарэту.
- Ты так і не навучыўся закусваць, - сказала яна, нібы нават узрадавана, што ён без яе не змяніўся хоць бы вось у гэтым. - Дай і мне цыгарэту.
Ён падаў пачку «Космасу», паднёс запальнічку. Нейкі час яны моўчкі курылі, страсаючы попел у сподак. Аднаго разу іхнія рукі дакрануліся адна да адной над сподкам, ён узняў вочы і пільна паглядзеў на яе.
- Боты - на базар, апошні крышталь - туды ж, ссівелыя валасы, дзесятак маршчын на твары, якіх яшчэ магло б і не быць, цыгарэта ў пальцах - гэтага ты хацела?
Яна апусціла вочы і падціснула пад крэсла ногі.
- Не, ты ўспомні, успомні - прыкладна ўсё гэта я табе абяцаў яшчэ да нашага разводу. Хіба што не прадбачыў, што закурыш.
Яна маўчала, толькі ніжэй схіліла галаву.
Ён зноў наліў у сваю чарку і зноў выпіў, не закусваючы.
- А маці жыве! - выгукнуў і дастаў новую цыгарэту.
- Жыве... - нібы рэха, паўтарыла яна.
- І яшчэ хто ведае, колькі будзе жыць!
- Хто ведае, - адгукнулася рэха.
Ён засмяяўся:
- Ты хоць цяпер зразумела, як гэта ўсё дзіка? Ты, маладая, здаровая, загубіла сваё жыццё дзеля яе, а яна... Яна так і не скажа табе за гэта дзякуй.
- Яна не можа сказаць.
- А якая розніца? Я пытаюся, якая розніца: ці яна не можа, ці не хоча? Табе ад гэтага лягчэй?
- Яна ж мая маці, - слаба паспрабавала абараніцца.
Ён перакуліў яшчэ чарку і надоўга замоўк. Ён думаў пра тое, што, магчыма, дзесяць гадоў таму варта было быць больш настойлівым. Але хіба мала ён пераконваў сваю былую жонку, што ахвярнасць дзеля спаралізаванай маці - дурная ахвярнасць? Ён вытрываў тры гады... Тры гады слёз, страху, пошукаў дактароў, лякарстваў, шаптуноў, тры гады цяжкога паветра ў кватэры і тры гады пакрыўджаных на ўвесь свет, але гэткіх выразных і невыносных вачэй старой, ейнага маўчання, ад якога напачатку па скуры бег мароз.
У іх была магчымасць адправіць старую ў прытулак - адзін ягоны сябрук браўся ўладзіць гэтую няпростую справу. Ён спрабаваў давесці жонцы, што гэта - адзінае выйсце. Адказам былі слёзы. Ён прынёс дахаты некалькі кніжак, у якіх пісалася, што гэткі паралюш зазвычай - не на год, не на два. Яна не захацела чытаць тыя кнігі. Ён прасіў доктара пагаварыць з ёю. Вынікам зноў былі слёзы. Ён паспрабаваў папрасіць аб гэтым дзесяцігадовага сына і зноў напароўся на страх, неразуменне і слёзы.
І ён бразнуў дзвярмі.
- Сын, казалі, ажаніўся?
Яна ўздрыгнула, спуджана ўтаропілася на яго, атрасаючы свае думкі.
- Каго ён узяў?
- А-а-а... Слаўная дзяўчына... Слаўная...
- Сын у яе жыве?
- Што? Ага. У яе. Хаця не. Не зусім. Яны - на кватэры.

Непрыемная грымаса перакрывіла ягоны твар. Яна зразумела яе і вінавата адвяла вочы ўбок. Калі б ён ведаў усё, ёй было б яшчэ болей непамысна. Але ён не ведаў, што сын пайшоў з дому яшчэ раней, да жаніцьбы. Ён не ведае, што сын ужо даўно саромеецца спаткацца са сваёй маткай на вуліцы, бо на ёй заўсёды ўсё паношанае, латанае-пералатанае. Ён не ведае, што іхні сын быў некалькі гадоў пад наглядам міліцыі, не бачыў і таго, як міліцянер заўсёды паспешліва пакідаў іхнюю кватэру, у якой, казалі, цяжка дыхалася. Усім, хто яшчэ да іх заходзіў, у ёй цяжка дыхалася. Усе спяшаліся хутчэй пайсці. А яна не заўважала! Ёй усё адно дзе - на вуліцы, у лесе, каля мора альбо ў іхняй задушлівай кватэры. Яна проста ўжо не ведала, як дыхаецца недзе яшчэ...

Маці прысніўся сад. На гэты раз не хата, а сад. Яна бачыла іх у сваіх снах па чарзе. Сёння была чарга саду.

Але сёння ён быў нейкі страшны, цяжкі, маленькі. Ён увесь змясціўся на ейных грудзях, твары, руках. Яна ляжала на зямлі і чула, як зліваецца з ёю, а сад, ейны сад, пранізвае цела сваім учэпістым карэннем. Цела пякло агнём, смылела, мярцвела... Яна зразумела, ёй быццам хтосьці шапнуў, што яна ўжо ніколі не ўстане, што яблыневыя карэнні - назаўсёды і ўжо не адпусцяць ад сябе. І яна супакоілася. Толькі чакала дажджу, які палье сад, і тады хоць некалькі кропелек трапіць і на ейныя вусны... Але дажджу не было. Была адна гарачыня, жорсткая, страшная гарачыня. І - смага...

Няўжо... гэта... пекла?..

Але ж сад! З ейных грудзей, з рук, з вачэй, з сэрца расце сад! У пекле не можа быць саду! Няхай сабе чорны, няхай бязлітасны, няхай... Але... чаму ён... чорны?..

Маці замычала, застагнала і ў паўзмроку ўбачыла тры сцяны. Хтосьці званіў у дзверы. Доўга-доўга. Супакоіўся... Пайшоў...

Ён узняў чарку, патрымаў перад вачыма і моўчкі выпліхнуў у рот.
- Скажы, а твая жонка прыгожая? - папытала яна.
Ён паціснуў плячыма: напэўна.
- А ты... шчаслівы з ёю?..

Ён паставіў чарку на стол і доўга спадылба глядзеў на яе. А яна, быццам раструшчаная гэтым цяжкім паглядам, уціснулася ў мяккае крэсла, адчуўшы раптам, не, не адчуўшы - зразумеўшы, што ніякі ён не шчаслівы і няма чаго яму зайздросціць. Яна спалохана глядзела на яго і не чула ў сабе ні кроплі радасці, той самай, якая павінна была быць, бо ён жа... ён нешчаслівы з той, новай, невядомай... Ён нешчаслівы! А радасці не было. Былі стома і цяжар ягоных вачэй. І - нічога больш.

Ведала, як непатрэбна, як недарэчы яна тут, у гэтай некалі знаёмай кватэры, з гэтым, некалі блізкім ёй чалавекам. Навошта яна тут? Навошта гэты стол з пітвом ды закускай? Навошта гэтыя п'яныя вочы насупраць? Чаму яна не ўстане і не пойдзе адсюль? Чаму працягвае сядзець? Не забылася, не, не забылася, дзе павінна быць, памятае, як, адыходзячы раніцой на базар, яна некалькі разоў паўтарыла, схіліўшыся над ложкам старой: «Я - на базар. Хутка прыеду». Яна паўтарыла гэта столькі разоў, пакуль не адчула, што старая зразумела яе. Бровы старой заторгаліся, збегліся да пераносся - яна замычала, занервавалася. «У мяне няма болей грошай. Я еду на базар», - сказала і пайшла да дзвярэй.

Маці ж сёння не кормленая! Уранні, калі падышла да ложка з талеркай маннай кашы, маці падціснула вусны, што азначала - есці не хоча. І яна вырашыла пакарміць потым... А потым... Потым заспяшалася на базар...

Колькі часу? Звыкла ўскінула руку і апусціла яе: гадзіннік даўно прадала, а ніяк не прывыкне без яго.

- Гэта ты ва ўсім вінаватая!

Крэсла ўтульнае, мяккае, але ў яе раптам пачынае мярцвець спіна, быццам ліха ведае колькі сагнутая ў нязручнай паставе. Ён рэзка падняўся, засланіўшы на момант сваімі шырокімі плячыма вакно, перахіліўся цераз столік з выпітай бутэлькай і некранутай закускай і ўпёрся рукамі ў ейнае крэсла:

- Гэта ты ва ўсім вінаватая! Мы маглі жыць разам! Мы маглі нармальна жыць! І ты, і я, і сын. Усе! А ты... Ты разбурыла наша гняздо. І мы ўсе няшчасныя! Якое ты мела на гэта права? Ці, можа, твая маці ад гэтага шчаслівая? Можа, ёй прынеслі палёгку твае дурныя ахвяры? Ёй ужо даўно усё адно, а мы... Ты хоць цяпер зразумела, што ты нарабіла? З цябе людзі смяюцца! Ужо тады смяяліся, а цяпер ты ператварылася ў жабрачку. Сорам - выносіць з хаты і прадаваць нейкім прыдуркам за капейкі каштоўныя рэчы! Як ты магла! У цябе было ўсё - работа, сябры, цябе паважалі. На што ты гэта ўсё памяняла? На гаршчкі, брудныя полкі, смурод?
- Я ж дзеля сваёй маці, - прастагнала яна.
- Ты вылечыла яе? Ты падклала пад яе рукі - і што? Падняла?
- Ты жорсткі.
- Я звычайны.
- Мне трэба ісці...
Ён падняўся - рашучы, раззлаваны, ейны былы муж:
- Нікуды ты не пойдзеш.

Ёй трэба было запратэставаць, закрычаць, абараніць сябе ад ягоных абразлівых слоў. Але ёй чамусьці зусім не хацелася сёння спрачацца. Яна стамілася спрачацца. Яна стамілася пераконваць і сябе, і людзей у сваёй праваце. Яе нават не надта й абразілі ягоныя злосныя словы. Бо гэта была ўсё ж крыўда з-за яе, за ейны лёс. А яна так даўно не чула гэтага! Яна звыклася, што нікому на гэтым свеце болей не цікавы ейны лёс.

- Маці сёння не кормленая, - слаба запярэчыла яна, пераконваючы болей сябе, чымсьці яго.

Ён абышоў вакол століка, наблізіўся, уладна ўзяў яе за плечы, адарваў ад крэсла і балюча пацалаваў у сухія вусны.

Маці прыснілася квецень яблыневага саду. Бела-ружовае агромністае воблака вісела нізка над зямлёй. Сляпіла сонца. Маці стаяла басанож на халаднаватай свежай раллі, ад якой падымалася і слалася над зямлёю пара. Кружылася галава. І чамусьці нікуды не трэба было спяшацца. Яна ўсё спарадкавала, яе больш не чакала ніякая пільная праца, ніхто нікуды не клікаў. Яна ведала, адчувала, што гэта ўжо назаўсёды - сонца, яблыневая квецень і лёгкасць, незвычайная, ніколі раней нязнаная лёгкасць у кожнай клетачцы цела.

Недзе там, далёка, засталося штосьці вельмі важнае, яшчэ нядаўна гэткае патрэбнае ёй... Яшчэ нядаўна яна несла на каромыслах страшны цяжар... Куды яна падзела яго? І што было ў вёдрах? Не вада, не, не вада - штосьці вельмі цяжкае... Куды яна падзела і тыя вёдры, і каромыслы? Усё адно. Цяпер ужо ўсё адно...

Маці ўскінула рукі, кранула імі галіны і, асыпаная з ног да галавы духмянымі бела-ружовымі пялёсткамі, паплыла над зямлёю...

У ейны лёгкі палёт уварваліся рэзкія ўдары.

«Няўжо знайшоўся нядобры чалавек, які не пабаяўся прыйсці ў сад з сякераю?» - здзіўлена, гатовая шкадаваць таго неразумнага, падумала маці.

Мільгануў цень. Рэзкі промень святла. Зноў - грукат. І нечы злосны голас.

«Куды ж падзеўся сад? Чаму гэтак цёмна?» - падумала маці.

Вакол яе нешта варушылася, рухалася, бразгала. І раптоўны пучок святла сярод цемрадзі - проста ў твар. Яна заплюшчыла вочы.

- Глянь, старая ляжыць! А я думаю, чаму такі смурод! Фу!
- Бабуля! Уставай - госці прыйшлі.
- Можа, мёртвая?
- Ды не, вачыма плюскала.

Халодная, бы лядзяш, рука пляснула маці па шчацэ.

Вейкі старой уздрыгнулі, вочы расплюшчыліся - гэтак шырока, як, мабыць, толькі тады, калі сыходзіў з дому ўнук. Некалькі цёмных зданяў стаялі вакол ейнага ложка. Яна не бачыла іхніх твараў, вачэй, але яна - чула! - надзіва выразна яна чула іхнія маладыя галасы! Чаму яна чуе іх? Навошта? Яна ж глухая! Яна не хоча, не хоча ўжо нічога чуць! Яна...

- Дзе грошы хаваеш, бабуленцыя? Ну?
Яна замычала.
- Эй! А ты тут адна? Хто яшчэ з табой жыве? Калі зараз нас тут накрыюць - страшнай будзе твая смерць.
Яна мычала.
- Цябе не зачэпім - не прасіся. Грошы дзе?
З ейных грулзей вырваўся хрыплы стогн.
- Нямая, мусіць...
- А ты паенчы! Збяры слёзы ў анучку!
«Навошта ж мне было прачынацца», - падумала маці.
Здані мітусіліся па пакоі.
- Баба, а ты сама часам не на грошы ўляглася?

З-пад галавы ірванулі падушку. Рукі-ледзяшы сарвалі коўдру і пачалі абмацваць ейную гэткую доўгую, жудасна доўгую пасцель, якую яна ненавідзела ўсёй душой, пасылала ёй праклёны доўгімі бяссоннымі начамі ды наракала на сваю смертачку, што заблудзілася недзе - не знойдзе дарогі да гэтай апрыклай пакутніцкай пасцелі.

І вось цяпер... Няўжо ж гэта яна, ейная смерць, успомніла ды паслала нарэшце сваіх пасланцоў да зацяглай Божай пасцелі? Але чаму ж смерць выбрала за пасланцоў гэтых маладых хлопцаў? Яны ж нечыя ўнукі!.. Што ж яны робяць, што робяць гэтыя нечыя сыны ды ўнукі!?

Маці малілася. Яе штурхалі ў бакі, тузалі за безуладныя ўжо цэлых трынаццаць гадоў рукі, ногі, полымем кідаўся па целе боль, а яна малілася. Не вуснамі, не шэптам - сэрцам, адзіным, да чаго не маглі дацягнуцца рукі-ледзяшы.

У яе... моцнае... сэрца...

Яе скінулі з ложка і пачалі, мацюкаючыся, ператрасаць пасцель. А яна, ударыўшыся галавой аб штосьці вострае, чуючы, як цячэ па твары ліпкая кроў, як змешваецца яна з салёнымі слязьмі, малілася.

Адна са зданяў наблізілася да яе, нахілілася і дыхнула проста ў твар чымсьці невыносна атрутным; да яе зноў дацягнуліся і пачалі абмацваць рукі-ледзяшы. І тады ейныя вусны ўпершыню за трынаццаць пакутніцкіх гадоў маўчання прашапталі словы.

- Божа літасцівы! Забяры мяне! - папрасілі яны гэтак умольна, як нічога і нікога не прасілі за ўсё жыццё.

Здань не пачула іх.
Пачуў Бог.

Калі маўчаць званы

Імжыў маркотны дождж. Сцюдзёны вецер шумеў у чорным голлі дрэў, шматаў у шыпшынавым кусце кавалак старой цыраты, блытаў доўгія пасмы вербалозу, што звісалі над рабаціністым ад кароткіх злых хваляў возерам. І сярод гэтае няветлае сцюжы ды макрэчы раптам няўцешным крыкам зайшлося немаўля.

Калі б Рабачком быў вернікам, ён, мабыць, перажагнаўся б - гэткім неспадзяваным і адчайным быў плач немаўляці. Але ён не быў вернікам і таму адно разявіў рот, сполашна вырачыў вочы ды прырос за зямлі. Забыўся Рабачком і на справу, якая выгнала яго ў гэткую непагадзь з кабінета.

Нялёгкая служба ў Язэпа Астраўцова: ці табе дождж цурболіць, ці вые мяцеліца, а калі трэба, то і пойдзеш праўду-матку шукаць. І будзеш ногі біць, пакуль не знойдзеш. На тое ён і Рабачком - рабочы камітэт саўгаса «Шлях перамогі», значыцца.

Рабачком адхінуў ад вушэй высокі настаўлены каўнер чорнага паліто, выцертага па швах да шызых рубцоў, прыўзняў над галавой чорную скураную кепку - няўцямна й сполашна ўзіраўся бездапаможнымі без акуляраў вачыма на мокрыя кусты. А на былой сядзібе паноў Палынскіх, якая сумна глядзела на свет двума радамі пустых ваконных праёмаў, крычала дзіця. Жаласна й патрабавальна. Так, як крычаць галодныя немаўляты.

Не мела баба клопату, паныла падумаў Рабачком, чарговы раз адчуўшы ўвесь цяжар сваёй пасады. Ды нічога не зробіш - трэба прымаць меры. І неадкладныя.

Чамусьці на дыбачках, так і не накрыўшы лысую галаву шапкаю, не зважаючы на макрэчу, што тонкім цурком бегла паміж лапатак, ён падаўся да сельмага - за сведкамі.

«А-а-а-у-у!..» - усхліпнула з новай сілаю дзіця. Да гэтага адчайнага, патрабавальнага голасу раптам далучыўся яшчэ адзін. Колькі ж іх тут? Рэшткі валасоў вакол бліскучай Рабачкомавай лысіны варухнуліся і пачалі расці; ён сарваўся з месца і панёсся - не на галасы, а ў процілеглы бок.

Каторая ж гэта сучка дзіця сюды выкінула?.. Перад вачыма мільгалі твары навадворскіх маладзіц - усе чамусьці белазубыя, усмешлівыя, нахабныя.

Енк, аднак, не цішэў, нягледзячы на тое, што Рабачком нёсся ад яго ўрасцяжку. Наадварот, плач гучнеў і быццам пачаў даганяць Рабачкома.

Так і бег ён - прыціскаў да грудзей бліскучую мокрую шапку і карычневы партфель, аперазаны для большай надзейнасці чорнаю гумкаю... Пакуль яго не абагналі каты2 - чорныя, шэрыя, рабыя. З шалёным веснавым лямантам яны сіганулі паўз яго, нават адзін па назе церануўся, і ўся гэтая гамэрня скіравала да былога брыгаднага клуба, ці, як яго некалі называлі, чырвонага кутка, што адзінока тырчэў цяпер на ўзгорку за сельмагам, нікому не патрэбны, хіба што ката2м.

Церусіў дождж. Шумеў мокрым голлем вецер. Ціха й маркотна зрабілася ў былым парку паноў Палынскіх.

Адчыніліся дзверы сельмага, і на ганак выйшла Анэля, альбо Манашка, як ахрысціў яе Рабачком за празмерную, на ягоны погляд, веру ў Бога. «Не мела баба клопату», - каторы ўжо раз за сённяшні вечар паныла падумаў Рабачком і ўжо спакайней, паважней скіраваў па сцежцы, задаволены, што не дайшоў да сельмага, не стрэўся з Манашкаю. Спатыкацца з ёй - значыць, надоўга сапсаваць і без таго не надта баявы настрой.

Прыпыніўся каля шэрага бетаннага піянера ў кароткіх штоніках з пачарнелымі абабітымі каленькамі, які моўчкі трубіў у свой горн з таго самага часу, калі ў панскім доме пасяліўся дзетдом, што праз дзесятак гадоў з'ехаў у новы будынак, забыўшыся на свайго гарніста. Рабачком паклаў на пастамент каля піянеравай нагі партфель, націснуў на галаву мокрую шапку, наставіў каўнер і энергічна пацёр азалелыя рукі. Праз хвіліну ён ішоў, бадзёра памахваючы партфелем. «Бач ты, а гэтак жаласна скавычуць, заразы, - рыхтык дзіця, згубіўшы матчыну цыцку», - нязлосна, нават весела падумаў пра неспадзяванае здарэнне.

Ягоны настрой не сапсаваўся нават тады, калі праз нямыя вачніцы былой панскай сядзібы ён убачыў на тым беразе возера пагрузчык, які, дзюбнуўшыся носам у асаку, стаяў сабе нерухома, глядзеўся ў возера, як і тры дні таму. «П'янь, валацуга, шантрапа», - стомлена падумаў пра Васіля Чаропку, які ўчора бажыўся ў ягоным кабінеце, што заўтра, гэта значыць, сёння, ён возьмецца за розум, ірване штомоцы пускач і нагрузіць нарэшце даяркам сенажу, а пасля паставіць пагрузчык на месца. «Абяцанкі-цацанкі», - уздыхнуў Рабачком і паклыпаў далей, чапляючы на боты мокрае леташняе лісце, шматкі газет, у якія нехта нешта некалі загортваў.

Справы, справы, справы... Хто не ведае, колькі іх у Рабачкома, той, вядома, можа грэць зубы на сонцы ды балбатаць пра тое, як ён б'е мух у сваім кабінеце. Нябось, як каторую паганяе вакол хаты п'яны мужык, дык імчыць да яго па ратунак - не раз з крыўдаю думаў Рабачком пра лапатлівых навадворскіх кабет. Ды й не надта каб з крыўдаю. Усім мілы не будзеш - гэта ён зразумеў даўно й цвёрда. І нават не імкнуўся быць мяккім, добрым ці якім там яшчэ.

Так і жыў. Абшарпаўся, патрэскаўся па кантах партфель, які ён прыдбаў адразу ж, атрымаўшы пасаду. Летась жонка новы купіла - не прывык. Пахадзіў з ім пару дзён і пераклаў паперы ў стары - зручней, мякчэй, па-свойску.

Ён любіў з усімі жыць па-свойску. У начальніка не гуляў. Не тое што другі глотку дзярэ: «Я вас! Я вам! Вы ў мяне!..» Не, Рабачком гэтага не любіў. Ціха, мірна, без ляманту - можна й гэтак.

Можна, вядома. Калі б усе гэта разумелі і не тыцкалі палкі ў колы. Асабліва, калі тачка ляціць з гары. Дык жа знаходзяцца! І тады ўжо: альбо палка - трэсь, альбо кола - пстрык. Зручней, вядома, калі аб'едзеш, размінешся, ды ці ж заўсёды пашчасціць? На гэты раз, здаецца, пашэнціла, здаецца, праскочыў патырчаку, а ўсё адно начамі не спіцца. Вось паслязаўтра ён ужо ж адхрапе за ўсе свае трывогі...

Апамятаўся, калі выскачыў з парку. Пачуў сваё мармытанне і апамятаўся. Не, гэтак і псіхам тут зробішся, пашкадаваў сам сябе і паныла, з зайздрасцю падумаў пра навадворскіх баб, якія аб'явілі яму сёлета вайну: «Сядзяць самі недзе ў цёплым ды добрым, а тут і ў непагадзь спакою няма. Ім што? Яны пісьмы ва ўсе канцы паслалі пра тое, што хочуць маліцца, а гад Рабачком не хоча аддаць ім касцёл. Ліха іх ведае, як яны там пісалі, жаласна ж, пэўна, склалі, заразы, каб і ледзяныя сэрцы растаялі. Ды, пэўна ж, назбіралі ягоных грахоў... Якая ж скарга без грахоў? Назбіралі недзе, зар-р-разы!»

А чаго дабіліся? Некалькі лішніх камісій на ягоную галаву. І ўсё. Касцёла ім ніхто, вядома, цяпер не аддасць, грошыкі не абы-якія саўгас на яго бухнуў - цяпер то ўжо не адступіцца. А піўца ў ім можна будзе выпіць ужо заўтра - адразу ж, як адчыніцца новая культурная кропка. Гарэлачкі, мужыкі, прабачце, не дачакаецеся, хоць некаторыя ўжо й паразяўлялі з надзеяй раты, а вось піўцом ды шампанскім можна будзе паласавацца. Піўцом, рыбкай... Учора вунь ужо рыбакі прыходзілі, пыталіся, ці можна будзе здаваць у новую кропку рыбу. А чаму ж і не? Абы па закону, з розумам - тады ўсім будзе добра.

З касцельнай брамы насустрач Рабачкому сыпанула дзятва.- Ну, арлы, усё ў парадку? - бадзёра гукнуў да іх Рабачком.

Але «арлы» паўтульвалі галовы ў плечы і далі лататы: адразу ж за брамаю боўталіся і порстка выскоквалі з агромністай лужыны, узнімаючы вышэй галоў пырскі.

Увесь цвінтар вакол касцёла быў пакрыты роўным слоем чарназёму, па якім у розныя бакі разбягаліся дзіцячыя сляды. Добра ўсё ж ён прыдумаў - з чарназёмам. А то было хоць не глядзі на спаласаваную трактарамі глыжаватую гліну, з якой рэбрамі вытыркаліся палкі, акрайкі дошак, жалязякі. А так: некалькі машын чарназёму, падшыванцы пару ўрокаў пашмулёгалі граблямі - і парадак.

Дзверы ў касцёле новыя, са свежымі падцёкамі фарбы. Асцярожна дакрануўся пальцам - не мажацца - і з палёгкаю ўздыхнуў: бо куды б ён дзяваў вочы, калі б заўтра высокае начальства пайшло адсюль на застолле з зялёнымі пісягамі на рукавах?

І смех і грэх. Колькі снегу растала на гэтым самым цвінтары, а для яго зноў пачалася бязглуздая тузаніна з гэтымі самымі дзвярыма, на гэтым самым месцы, мала таго - з гэтаю самаю Манашкай.

Зацятая, амаль заўсёды маўклівая барацьба паміж імі пачалася даўно, яшчэ як яны абое разбівалі абцасы на вечарынах пад ахрыплую двухрадку аднаногага дзядзькі Стася. Тады ж пяюха ды скакуха Анэлька неспадзявана і ўзняла маўклівы бунт супраць баявога важака моладзі Язэпа Астраўцова. Ён разам з некалькімі актывістамі-камсамольцамі ледзьве не кожную раніцу прыбіваў да касцельных дзвярэй цвікамі-соткамі агромністы плакат: «Религия яд - береги ребят». Сам касцёл быў гады два як зачынены, але некалькі старэнькіх бабулек, з тых, што не мелі сілы дабрацца за дзесяць кіламетраў у свільскі касцёл, ішлі ў нядзелю сюды на парослы быльнягом цвінтар. Жагналіся, маліліся, уздыхалі і выціралі рагамі хустак вочы. Ні на кога яны ўжо не сварыліся, не пужалі страшным судом, як у тую вясну, калі на касцельныя дзверы ўлада павесіла замок. Адно плакалі і ўздыхалі. Вось для іх, а таксама для тых, хто штодзень ішоў на працу паўз касцёл, і вешалі камсамольцы свае плакаты. Бо цвёрда былі ўпэўненыя: ні на адзін дзень яны не маюць права а слабіць антырэлігійную прапаганду. Ды вось жа ліха: ўначы іхняя праца бясследна знікала, пакінуўшы на дзвярах чатыры дзіркі ад цвікоў.

І тады Язэп, сціснуўшы зубы, зноў раскручваў трубку чырвонага паркалю. Сцёпка Кудзеля збіваў з чатырох касматых яловых рэек рамку, нацягваў на яе тканіну, і яны ішлі ў хату-чытальню, дзе грудастая Кацька спалохана й безнадзейна прасіла: «Можа, хопіць, хлопцы? Усё адно ж здзяруць!» «Я ім здзяру!» - гразіўся Язэп на невядомых ворагаў новага й перадавога і кідаўся з самакруткай у зубах па чытальні, потым спыняўся ды пахмурна пытаўся ў Кацькі: «Ці, можа, і ты пасцішся ў пятніцу, а ў нядзелю баішся голку ўзяць у рукі? Глядзі - праверу-у-у...» Кацька хіхікала: «Яшчэ што выдумай!», густа чырванела і даставала з шафы разведзеную ў слоіку вапну і чорную галавешку. Галавешкай яна малявала на тканіне густое павуцінне, з якога падаў на маленькага чалавечка вялізны крыж, унізе Кацька выводзіла пэндзлем, памакнутым у вапну: «Религия - яд...»

Нарэшце скончыўся паркаль, у сельсавеце болей не выпісалі, і зацятая барацьба спынілася. Не было ў ёй ні пераможцаў, ні пераможаных. Можа, ніколі і не даведаўся б важак прагрэсіўнай моладзі Язэп Астраўцоў пра свайго ідэйнага ворага, калі б не пагалоўны перапіс жывёлы.

У Анэлінай хаце, расклаўшы кніжку на стале, ён акуратна паставіў дзве палачкі, якія азначалі карову, кабана, запісаў і восем курыц разам з пеўнем і ўзняў позірк на гаспадыню. Тая падпірала круглым плячом печ, моўчкі глядзела на яго.

- Ну што, - гучна сказаў Язэп і ляпнуў фаліянтам па стале, - вядзі, гаспадыня, у хлеў!
Стрываў, не ўзвіўся на ейнае нібыта здзіўленае, але больш здзеклівае:
- Нават неяк і няёмка весці чужога чалавек ў гной. Ды і як ты будзеш лічыць цяпер курэй? Яны ж яшчэ па полі швэндаюцца - раптам якую не злічыш? Каб не нарабіць табе бяды, Язэпка! Можа, па захадзе сонца, як яны на курасадні збяруцца, прыйдзеш?
- Ладна байкі баяць! Некалі мне, - падняўся Язэп. - Пайшлі ў хлеў!
- А боты цэлыя маеш? А то пасля дажджу ў мяне патоп...
У хляве і напраўду было гразка, цёмна. Ён загадаў гаспадыні выцягнуць з вакенца куль саломы. Пакуль Анэлька тузалася, Язэп, трохі агледзеўшыся ды прызвычаіўшыся да цямрэчы, знямеў: у перакошаных каровіных яслях стаялі іхнія антырэлігійныя плакаты. Дакладней, не самі плакаты, а тое, што ад іх засталося - рамы са шматкамі чырвонага спэцканага паркалю.
- У другім месцы пагаворым, - адно сказаў, крутнуўся, паслізнуўся, але ўсё ж утрымаўся на нагах Язэп і подбегам рынуўся з хлява, так і не зірнуўшы ў катухі.

І пагаварылі б. Але ўвечары прыйшоў Анэльчын мужык з бутлем самагону: капнеш на стальніцу, запалкай чыркнеш - сінім агнём займаецца. Плюхнулі ды запалкай чыркнулі раз, а выпілі ўсё астатняе.

І было тое навукай на ўсё жыццё. Бо каб не пагаліўся тады Язэп на дармавізну ды не паабяцаў на захмялелую галаву маўчаць, а давёў справу да канца, не меў бы ён цяпер столькі клопату. Даўно няма на свеце Анэльчынага мужа, а Анэлька як псавала так і псуе Астраўцову кроў, ваюе супраць ягонай актыўнай пазіцыі.

А пазіцыя простая, без лішніх загагулінаў: раз было сказана, што рэлігія - яд, дык і беражы ад яе рабят. Бо дзеці, як усім даўно вядома, наша светлая будучыня, а ў ёй, як таксама добра вядома, не месца цёмным сілам. А як ты аберажэш дзяцей? Ясна як: толькі выкарчаваўшы цямноцце з іхніх бацькоў. Вось і ўзваліў на свае плечы гэтую цяжкую ношку Рабачком. Не адзін ён, вядома. Але гэта і дрэнна, не раз думаў ён, бо ў гэткай справе патрэбныя рашучасць і цвёрдасць, а не бясконцыя развагі, як зрабіць, каб цішэй было. Ён быў упэўнены: што зачынілі ў свой час касцёл, вядома ж, правільна, а вось што не ўзарвалі адразу - кепска. Гэткае, быў ён перакананы, трэба сячы адным разам - каб не мазоліла лішне вачэй ды каб не ўзбрыдалі ў неразумныя галовы дурныя думкі.

Тады б пяць гадоў таму Манашцы і не ўздумалася б, што касцёл можна зноў адчыніць. Як запалку тады ўсё адно хто ў стог саломы падкінуў. Пабеглі бабы па хатах, подпісаў пад жаласлівым лістом назбіралі і пачалі закідваць сваімі чалабітнымі ўсялякае начальства. У канторы не надта спужаліся тых лістоў, нават пасмейваліся, няхай, маўляў, пацярэбяцца там, наверсе, будуць ведаць, што не ў мёдзе яны тут купаюцца, у былой Заходняй Беларусі.

І ледзьве не дажартаваліся. Прыйшла зверху папера: «Рассмотреть на месте». Во тады й забегалі, адзін на аднаго пальцамі пачалі тыцкаць, кожны быў рады атрэсці ад той дзіўнай паперчыны рукі.

А па Новым Двары тым часам папаўзла чутка, што прыйшоў чаканы дазвол. Бабы не доўга думалі: мётлы ў рукі і - у касцёл смецце вымятаць. Іхнія мужыкі, што тыя мурашы, туды-сюды, туды-сюды з насілкамі. Адкуль з'явілася на цвінтары цэгла - адзін Бог, мусіць, ведаў. Пачалі латаць сцены.

Начальства спачатку быццам змярцвела, а потым - у гвалт. Старшыня сельсавета на машыну - і ў вобласць. Праз дзень вярнуўся з патрэбнай паперай, і ўвесь рух вакол касцёла спыніўся.

І было ціха аж да сёлетняга. Ды закірдзілася новаму загадчыку клуба зрабіць у касцёле піўную, ці, як ён называў, «культурную кропку». Недзе, бачыш, гэтаксама зрабілі - надта файна атрымалася. Трэба, значыць, і нам выкарыстаць будынак з розумам. У перспектыве, марыў загадчык клуба, можна будзе ў ім розныя гулянкі наладжваць - вяселлі, хрэсьбіны, праводзіны ў войска.

Рабачком жа адразу казаў: «Кропку то кропку, але вакол яе зашмат пытальнікаў». Ды ягоныя пытальнікі наватары спісалі на ўзрост: маўляў, баіцца стары новага. Словам, яго не паслухалі. І закруцілася-завярцелася. Звон пра іхнія навацыі даляцеў да вышэйшага начальства. Там ідэю падтрымалі, яшчэ і ў прыклад пачалі ставіць тым, хто марудна пераймаў новыя падыходы. І Рабачкому нічога не заставалася як пагадзіцца і пачаць кіраваць стварэннем «ачага культуры».

Манашка з бабамі тым часам не чакала з мора пагоды. І зноў паляцелі ва ўсе канцы іхнія просьбы: «Аддайце касцёл». І зноў мо ў тысячны раз Рабачком праклінаў тую бутлю гарэлкі, якая гэтак недарэчна ўстрэла ў гэтую гісторыю. Калі б ён, малады ды нявопытны дурыла, не паквапіўся тады на першачок, а прыцягнуў Анэльку на ўсю катушку да адказнасці за шкодную барацьбу супраць агітатараў, не было б цяпер патрэбы надта галаву круціць. А са2ма надзейней, безумоўна, было б ірвануць - тады, адразу, у трыццаць дзевятым. Усяго й клопату было б, што паслаць вучняў расцягнуць цэглу. А каб і не расцягнулі - занава б ніхто касцёл будаваць не надумаўся. Не дапусцілі б...

На дзвярах былой захрыстыі, а цяпер гэта быў кабінет дырэктара новай культурнай кропкі, вісеў замок.

- Пачынаецца! Работнічак! - грукнуў Рабачком нагой па дзвярах так, што вараннё з лямантам успырхнула над ліпамі.

Дырэктарам прызначылі Ясюка - былога зборшчыка падаткаў. Лёгкі хлеб, спакойны, дык жа во не цэніць - адразу пайшоў паверх лесу. Не, трэба лейцы адразу нацягваць, а то як пазнае слабінку...

Але не паспеў Рабачком прыкінуць, як ён будзе гэта рабіць: ад касцельнай брамы да яго шыбаваў Ясюк. Ён загарлаў, перакрыкваючы варон:

- Я свет абабег - цябе шукаў! - і ўзмахнуў рукамі, быццам скрыдламі.

Дакучліва каркала вараннё. «А што ж гэта заўтра будзе? - з раптоўнай трывогаю падумаў Рабачком і толькі цяпер узгадаў сваю ідэю спілаваць дзве самыя высокія і разгалістыя ліпіны, на якіх найболей было гнёздаў. - Гэта ж з пілой «Дружба» - цеслярам гадзіна работы. Ах ты, галава садовая! Не, не тая памяць робіцца: як не запішаш у кантычку, каму што загадаць, так і не загадаеш».

- Ты, калі не маеш чаго рабіць, хоць бы варон пастраляў. А то заўтра як цвыркне каторая Першаму на капялюш...

Нейкі момант Ясюк, вырачыўшы вочы, маўчаў, потым апамятаўся і з гатоўнасцю баўтануў галавой:

- Абы стрэльба - пастраляю! У мяне яшчэ вока - о-го-го! Я яшчэ і па вераб'ях, і па сініцах, калі хочаш ведаць, мог бы. А па варонах - раз плюнуць!

Ясюк зірнуў туды-сюды і, не знайшоўшы, чым выцерці выпацканыя ў гліну рукі, так і застаўся стаяць з растапыранымі пальцамі. Толькі цяпер Рабачком убачыў, што ў Ясюка ў гліне не толькі рукі, а і штаны, і бок балонеўкі. П'яны, як цюцька, п'яны, дайшло нарэшце да Рабачкома.

- Звольню чорта лысага! Пад бок табе падвезлі? З дастаўкай на дом? Не паспеў адчыніць сваю забягалаўку, а ўжо прысмактаўся?

Уся злосць, крыўда, усё абурэнне на Манашку і навадворскіх баб, на неразумных цяперашніх начальнікаў, на загадчыка клуба з ягонай дурной ідэяй, нарэшце, на гэты маўклівы гмах - касцёл, які шмат гадоў псуе Рабачкому кроў, выліліся на п'янага Ясюка.

- Майсеевіч... Галубок... - мармытаў Ясюк.
- Я табе пакажу лёгкі хлеб!
- З нерваў гэта я! З перажыванняў! Гэтая ж дурная Полька раз'енчылася сёння, што не будзе прадаваць заўтра ў касцёле шампанскае. Баіцца, дурніца! «Сонька, - крычыць, - адмовілася, Верка адмовілася, а я таксама не хачу грашыць разам з вамі, парцейцамі!» Во якое цямноцце, галубок ты мой!» Але ж і яшчэ горшая навіна ёсць.
Ясюк выцер рукі аб чыстае крысо балонеўкі, а Рабачкому тым часам як усё адно хто пад калені ўдарыў - ажно зыбнуўся ад прадчування нейкага чарговага паскудства.
- Падала на нас у суд, дарагі ты мой Майсеевіч, гэтая шалёная Манашка. З сельсавета паведамілі. І знайшла ж да чаго прычапіцца - быццам замахнуліся мы на нейкі важны помнік. Я там не дапёр, што да чаго: які помнік і па кім. Але напісана гэтак. Ага... Быццам гэтаму касцёлу ці трыста, ці колькі там гадоў і чапаць яго няможна, а мы ў ім перагародак нагарадзілі ды памалявалі нанова. Што будзе, Майсеевіч, як думаеш? Ты ж лепей ведаеш, ці могуць за гэта колькі прыпаяць?
«Знік бы ты, Ясюк, з маіх вачэй», - раптам сумна й стомлена падумаў Рабачком. І яшчэ недзе глыбока ўсярэдзіне варухнуўся з'едлівы чарвячок - успомніў, як не падтрымаў ён у свой час гэтую ідэю з новай культурнай кропкай. Ды раптам з гэтага маленькага чарвячка, нібы з таго вусеня, успырхнуў лёгкі матылёк надзеі: «А ці запісана ў пратаколе таго даўняга сходу, што ён, Рабачком, быў супраць?» Ён жа яшчэ тады, яшчэ тады быў супраць! Ён добра памятае, як прапанаваў тады зняць нарэшце з касцёла крыжы і зрабіць у ім склад мінеральных угнаенняў. Ну так... Вось каб яго паслухаліся, то цяпер вывезлі б адтуль угнаенні - і норма. «Божа мілы! Божа літасцівы! - звярнуўся раптам Рабачком у думках да Усявышняга, гатовы на тую хвіліну паверыць нават у Яго існаванне. - Што запісана ў тым пратаколе?»
- Пайду, - уздыхнуў ён, але чамусьці не крануўся з месца, толькі паўтарыў: - Пайду.
І - працягваў стаяць.
- А ці слухаеш, Майсеевіч, калі «галасы»? - папытаў ні з таго ні з сяго Ясюк. - Ну-у, з-за рэчкі каторыя? Па радыё?
Рабачком ашалела зыркнуў на бакі і ўтаропіўся на Ясюка.
- Баяць, нібы на днях «Свабода» перадала, што ў нашым касцёле быццам бы ўжо адпраўляецца служба, хвалілі кіраўніцтва за мудрасць. Не, ну ты толькі падумай! Брэшуць, аказваецца, і там... Не правераць факты, а...
- Заткніся... - зморана вымавіў нарэшце Рабачком і пасунуўся прэч. Ён ужо не меў сілы абурацца. Ён стаміўся ад гэтай зацяглай тузаніны з касцёлам. Ён патраціў на яе, можна сказаць, сваё здароўе! Ён парваў нервы! Ён... А касцёл стаіць! Як стаяў. І яшчэ невядома, хто перамог у гэтай тузаніне...
Ужо адчыняючы дзверы брамы, задраў голаў і зірнуў на крыжы, што ўпіраліся ў хмарнае вечаровае неба і зліваліся з ім. «Ірвануць трэба было яшчэ тады, у трыццаць дзевятым», стомлена і раўнадушна падумаў Рабачком.
- Майсеевіч, дык, можа, пастраляць усё ж варон? - гукнуў ад захрыстыі Ясюк. - Мне што! Я магу!
- Пастраляй, - адказаў Рабачком. - На ўсялякі выпадак пастраляй.

А яна не вярнулася

Вольга ведала: і аднавокі стары ў зашмальцаваным вайсковым фрэнчы, і цыганка з немаўлём у прыполе ненавідзяць яе. Відаць, кожны з іх лічыў, што яна не мае ніякага права стаяць побач з імі ў гэтым падземным пераходзе. Ні стары, ні цыганка так і не папыталі, што прывяло яе сюды. Яны ненавідзелі Вольгу моўчкі. Кожны па-свойму, але за адно і тое ж - за тое, што яна тут, побач з імі.

Твар аднавокага сёння нібы трохі палагаднеў, калі ён зазірнуў у Алёшкаву шапку, што ляжала каля яе ног і ў якой сіратліва блішчэла некалькі медзякоў. У пілотцы аднавокага былі і белыя манеты, і нават рублі. Колькі назбірала цыганка, Вольга не бачыла, бо ёй кідалі капейкі проста ў руку, і цыганка тады хуценька апускала руку ў кішэню.

Сёння Вольга паспрабавала загаварыць са сваімі суседзямі, паскардзіўшыся на дождж. Аднавокі кашлянуў і паправіў на галаве капялюш, тузанулася цыганка, пачала немаведама навошта гушкаць сваё немаўля, якое і без таго ні разу за гэтыя дні не падало голасу.

Вольга чула іхнюю зацятую маўклівую непрыязнасць і адно рабіла выгляд, што не чуе і не бачыць яе. Яна ведала: калі саступіць, адыдзе ад гэтых дваіх, то адна стаць вось гэтаксама на прыступках нейкай крамы ці вакзала і пакласці каля ног Алёшкаву шапку яна не зможа. Гэтаксама яна ведала і тое, што дзіва не здарыцца, як не здарылася яно за гэтыя дні, і Алёшкава шапка застанецца пустою. За гэтыя медзякі яна купіць яму хіба што марожанае і вітаміны, калі толькі яны ёсць цяпер у аптэцы.

Дзіва не здарыцца. Імпартную каляску для калек яна Алёшку не купіць. Як не купіць і «Запарожац», пра які ўсе яны, Вадзім, Ірка, яна і Алёшка, пачалі марыць тры гады таму, калі ў іхнім доме з'явіўся гэты нязваны госць - лейкоз. Ён выбраў чамусьці самага меншага з іх і збіў яго з ног...

- Безабразіе! Скора за гэтымі папрашайкамі ў магазін не пройдзеш!
- Працаваць не хочуць - лягчэй жа пастаяць, чым дзе-небудзь змену адбухаць.
- І гэтая, глянь... Маладая!.. Не, ну да чаго дайшло!
- П'яніца, пэўна...
- А можа, наркаманка...

Гэтую шапку яна купіла Алёшку, калі яму быў год. Навыраст купляла. А сын зусім мала панасіў яе. Ужо малая... Шэсць гадоў Алёшку...

Дваццаць капеек дзынкнулі на прыступку побач з Алёшкавай шапкай і пакаціліся да цыганкі. Тая прыслухалася, пачала шукаць рукой каля сябе. Вольга падняла манету і падкінула яе ў чорную руку, якая адразу ж шуснула ў кішэню. Вольга выпрасталася і спаткалася позіркам з вокам старога. Ён адвярнуўся першы. А яна прыхінулася спінай да шурпатай сцяны, пакрытай дробнымі каменьчыкамі, і, можа, упершыню за гэтыя дні адчула, як яна стамілася, як невыносна хочацца заплюшчыць вочы і заснуць. Усё адно дзе. Магла б і тут. Але яна не засне. Бо патрэбны грошы. Вельмі патрэбны грошы.

Што зрабіў бы з ёю Вадзім, калі б пабачыў яе тут? Набіў бы, напэўна...

Ён ніколі яе не біў. Толькі аднойчы прыснілася, як ён балюча, з усяе сілы даў ёй поўху. Сон прысніўся ў тую ноч, калі яна вярнулася ад гатэля для замежных гасцей ні з чым. Пракалеўшы пад ім на лаўцы цэлы вечар, яна вярнулася дахаты. Ніводзін жыхар так і не здагадаўся, не западозрыў нават, чаго гэтая жанчына мерзла на лаўцы, закінуўшы нага на нагу, бесклапотна папраўляючы растрапаныя па плячах валасы. А калі б хоць адзін здагадаўся падысці?

Якія балючыя каменьчыкі на сцяне! Ажно ўядаюцца ў скуру! Дзякаваць Богу, ніхто не здагадаўся, чаго яна чакала на той лаўцы. Але чаму ж яна радуецца? У яе была б валюта! І Алёшка, можа б, не ляжаў цяпер дома, а быў бы дзе-небудзь за мяжой і ўжо, можа, пайшоў бы на папраўку... А, можа, у яго была б каляска? А, можа, яны ўжо мелі б машыну і вазілі Алёшку да дактароў, шаптуноў, экстрасэнсаў?.. Але ніводзін часовы жыхар шыкоўнага гатэля, у якога, напэўна ж, поўна той недасяжнай для яе і Вадзіма валюты, ніводзін так і не здагадаўся падысці да яе ў той вечар.

А ўначы была Вадзімава поўха... У сне...

- І куды толькі глядзяць дэпутаты? Толькі балбочуць там на сваіх сесіях!
- А што дэпутаты? Тут міліцыя далжна слядзіць.
- У міліцыі сваёй работы хапае.
- А гэта чыя? Рассядуцца тут і сядзяць, у сабакі вачэй пазычыўшы...
- Двое ўсё тут ашывалася, у пераходзе, а цяпер во і трэцюю знайшлі. Пазайздросціла лёгкаму хлебу...
- Я вот што вам, бабы, скажу: шкада вам - не давайце. Але і языкамі не мяліце тут.
- А ты пашкадуй, пашкадуй іх - аддай ім усё, што маеш...

Ёй сказалі, што Алёшка памрэ, тры гады таму, калі на змену лейкозу прыйшоў нейралейкоз.

Яна не памятае твару доктара ў той момант, калі ён гэта сказаў. Толькі чамусьці вельмі добра памятае ягоныя акуляры, якія ён трымаў у руцэ...

І яшчэ яна памятае, як Вадзім тады сказаў: «Можа, гэта яшчэ не канчаткова...» А яна сказала... Не, не сказала, а падумала: «Гэта няпраўда. Такога не можа быць». Падумала і пайшла ў палату да Алёшкі - паўз медсястру, якая для некага трымала ў руцэ лыжку з валер'янкай. Напэўна, для яе...

- Да чаго дакацілася краіна! Раней у газетах пісалі, як просяць міласціну ў Амерыцы, а цяпер во і тут...
- І, нябось, у газетах не пішуць.
- Чаму? Пішуць. А што толку?
- Ой, Божа, а ў кашальку як на тое і капеек няма.
- Кідай чырвонец, ха-ха! Возьмуць! З рукамі адарвуць!
- Ага! Вунь той кінь - на памаду.
- Грэх з бяды смяяцца...

Алёшка вельмі любіць глядзець па тэлевізары, як дзеці танцуюць. Тады ён смяецца, ківае галавой і пляскае ў ладкі. Ірка яму вышывае кашулю. Паабяцала, дурненькая, што як вышые, так ён і паправіцца і сам пойдзе танцаваць. Ужо каторы вечар Ірка вышывае, а нядаўна скончыліся ніткі. Алёшка плача і просіць хутчэй купіць. Трэба будзе ўвечары зайсці ды купіць - няхай шые Ірка. Няхай пакуль што шые...

Цыганка паднялася і пайшла, не азірнулася ні на іх, ні на сваё месца.

Чаму ў яе ніколі не заплача дзіця? Спіць і спіць...

Адзінокае вока старога зноў пільна ўглядалася ў Вольгу - пэўна, яны разам падумалі адно і тое ж.

Жанчына ў чорнай з фрэнзалямі хустцы спынілася перад Вольгай, доўга шукала кашалёк, потым доўга перабірала ў ім пальцамі і нарэшце кінула штосьці ў Алёшкаву шапку:

- Памолішся за ўсю маю радзіну.

Вольга таропіла вочы і сама сабе не верыла: на дне Алёшкавай шапкі ляжала пяцёрка і хавала пад сабой усе медзякі.

А яна ж нават не падзякавала! Што ж гэта яна, як знямела ўсё адно?! Тая жанчына загадала маліцца за яе радзіну... Але ж Вольга не ўмее маліцца! Яна моліцца толькі за Алёшку. Сама прыдумала тую малітву. Заўсёды, калі ў яго прыступ, калі ён спіць, калі яму не спіцца, калі яна пакідае яго дома, Вольга просіць Бога: «Божа мілы! Ты моцны, дужы, добры! Памажы майму Алёшку! Адвядзі ад яго бяду! Век Табе дзякаваць буду. Калі мала падзякі - забяры маё жыццё. Забяры! І аддай яго Алёшку. Ты добры! Ты моцны! Ты магутны! Ратуй майго Алёшку!»

Так яна моліцца.

Але ж гэта за Алёшку, за Алёшку яна просіць-моліць Бога! А цяпер, выходзіць, трэба і яшчэ за некага? Але ж яна не ўмее! Што ж рабіць? Што рабіць?!

- Слухай, маладзіца, я на тваім месцы лепей бы вуліцу падмятала б, гаршкі выносіла б! Ну, што глядзіш? Маладая, здаровая, а стаіш тут, як самая апошняя... Божа, да чаго свет дакаціўся!..

У Германіі, кажуць, лейкоз вылечваюць. Вось калі ў іх будзе валюта...

Чыясьці моцная, дужая рука сціснула ейнае запясце. Вольга адступіла крок ад сцяны, адарвалася ад яе вострых каменьчыкаў і не мела сілы адарваць вачэй ад рукі, што сціскала ейную...

- Ты...
- Я знайшоў цябе!
- Ты...
- Я знайшоў цябе!
- Ты... не будзеш мяне біць?
- Што ты! Калі я цябе біў?
- У нас будзе валюта і тады...
- Пойдзем дахаты.
- Я не вярнуся без валюты.
- Вольга! Нам не трэба ніякай валюты! Трэба, каб ты была дома! Я знайшоў цябе! Пойдзем, там Ірка змучылася.
- Ты скажы ёй, Вадзім, ты растлумач... Я не магу вярнуцца без валюты... Вы толькі Алёшку там добра карміце...

Вакол іх шчыльным колам стаялі людзі і маўчалі. Многія прыкмецілі гэтую жанчыну, якая ўжо колькі дзён стаяла тут, у падземным пераходзе, з дзіцячай шапачкай каля ног. З раніцы да вечара яна стаяла тут моўчкі, нічога ні ў кога не прасіла, толькі стаяла і маўчала.

Ніхто не бачыў тут раней гэтага мужчыны, які гэтак пяшчотна гладзіў ейныя скудлачаныя, брудныя валасы. Ніхто і не мог яго бачыць раней, бо ён толькі сёння ўпершыню прыехаў у гэты горад і знайшоў яе, Вольгу, пасля бясконца доўгага месяца пошукаў...

Месяц таму яны ўдваіх стаялі над магілай свайго сына. Плакалі людзі. Плакаў ён, мужчына. Яна маўчала. А калі над Алёшкам вырас курганок жоўтага пяску, яна павярнулася і пайшла прэч. У лес, які пачынаўся адразу ж за могілкамі. Ён рушыў быў за ёй, але яго затрымалі людзі.

«Няхай пабудзе трохі адна. Палягчэе і вернецца», - казалі людзі. А яна не вярнулася.

Памажы знайсці нас

Я не ўмею маліцца.

У нашым дзетдоме ніхто ніколі не моліцца.

Сёння я ўпершыню бачыў, як людзі стаялі на каленях і казалі нейкія словы, а пасля заспявалі... Прыгожа-прыгожа. Праўда, у кіно я некалі бачыў, як людзі маліліся ў нейкім вельмі дзівосным доме. Там было ўсё так таямніча: гарэлі свечкі, грала музыка, нейкія прыгожыя прынцэсы і прынцы штосьці шапталі. Як у казцы. А можа, гэта і была казка? Не ведаю. Сёння ж я бачыў, як нейкія цёткі і дзядзькі кленчылі проста на мокрай гліне. Не было музыкі, не было ніякіх карцін на сценах, а калі б яны і былі, то куды іх вешаць, калі няма сценаў? Ад іх там засталіся адны грувасткія разваліны, тыя самыя, куды мы лёталі гуляць у вайнушку і дзе летась смалянуў самы сапраўдны снарад. Мы яго з лесу прывалаклі. Снарад адарваў Ваську руку, і яе пасля прышывалі. Прышылі. У Ваські зноў дзве рукі, толькі прышытая... нейкая... як у лялькі...

Сёння адна цётка сказала мне, што на свеце ёсць Бог, ёсць Маці Божая, а таксама ёсць Сын Божы. Вось я і вырашыў пагаварыць з Табою, Маці Божая. Тая цётка сказала, што ўсе людзі - Твае дзеці. Гэта значыць, і я? Я - таксама Твой сын? А Ты... мая Маці?.. Значыць, я знайшоў Цябе? І Ты любіш мяне, як і ўсіх астатніх дзяцей? Праўда, мне цяжка паверыць у гэта. Васька, дык той адразу сказаў: «Не веру! Можа, Яна і ёсць, можа, і любіць кагосьці, але толькі не дзетдомаўцаў!» Ну, вядома, дзетдомаўцаў жа ніхто не любіць, а тут... сама Маці Божая... Але мне вельмі хочацца верыць, што тая цётка сказала праўду. Я бачыў: калі тая цётка малілася, у яе па шчоках чамусьці цяклі слёзы. Мне было вельмі шкада яе, я нават хацеў ужо падысці і даць ёй чырвоны яблык, але пабаяўся, каб не прычапілася, дзе я яго ўзяў. І чаго яна плакала? Можа, ёй таксама бывае сумна? Можа, яна таксама чакае чагосьці ад Цябе?

Людзі спявалі і прасілі: «Матачка Божая! Нас пашкадуй!» Значыць, Ты можаш пашкадаваць, заступіцца? Яны ж дарослыя, яны ведаюць. Інакш, чаго б ім стаяць на каленях і канькаць? Што ім, больш рабіць няма чаго? Не, яны ведаюць: Ты можаш дапамагчы. Дык, выходзіць, і мне таксама? І Ваську. І ўсім-ўсім нам, дзетдомаўцам?

А яшчэ цёткі прынеслі Твой партрэт, паставілі каля яго кветкі. Любяць яны Цябе. Бо на калені можна стаць толькі перад тым, каго моцна-моцна любіш. Мяне вось каб забілі, а перад Максімычам-заўхозам ці перад васпіталкай Мымрай я на калені нізавошта не стаў бы. Ды й не толькі перад імі. Дык вось, тая цётка сказала мне, што калі да Цябе гаварыць шчыра, Ты абавязкова пачуеш і дапаможаш. А як гэта, няшчыра? Навошта ж тады на калені станавіцца, навошта шукаць Цябе? Навошта прасіць? Я папытаўся ў цёткі, а яна толькі махнула рукой і давай выціраць хусткай твар: «Ай, ідзі ты, бядота! Не рві мне сэрца!» Ды не рваў я ёй сэрца! Выдумала! Я нават Максімычу ці Мымры не хачу рваць іхнія сэрцы - хай сабе жывуць, абы да нас не чапляліся. Дзіўная нейкая тая цётка. Але затое не злая, можа, нават каб з ейнага гарода я што сцягнуў, то і не адлупцавала б хварасцінай, як тая гугнявая Матруна Іванаўна. Я ў яе ўсяго два гуркі свіснуў, дык потым з тыдзень не мог сесці на крэсла. А яшчэ ж і прабачэнне прымусілі прасіць: «Матруна Іванаўна, прабачце! Я больш не буду!» Цьху! Каб ты там сваіх гуркоў напхнулася ды з прыбіральні тры дні не вылазіла, як Пецька Дзяркач пасля таго як выпіў на ферме вялізны чарпак смярдзючага малака. Ды ну іх! Не хачу ж вот іх успамінаць, а ўсё лезуць у галаву. На ліха яны сёння ў маёй галаве? Сёння я не пра іх, але пра Цябе хачу думаць і гаварыць хачу толькі з Табой.

Цётка сказала, што Ты жывеш на небе, і хоць гэта вельмі высока, але ўсё чысценька можаш пачуць. Таму людзі і моляцца да Цябе, гэта значыць, яны расказваюць Табе пра сябе. Я таксама хачу памаліцца і расказаць Табе пра мяне, Ваську, Ленку... Толькі, разумееш, там, з тымі людзьмі, што моляцца да Цябе сярод руінаў былога дома, які яны называюць касцёлам, мне маліцца нязручна. У іх - адно, у нас - другое. Я спачатку думаў памаліцца пасля, як яны пойдуць, але яны забралі Твой партрэт, а нас, дзетдомаўцаў, прагналі. Нечага, кажуць, тут швэндацца, тут зноў будзе касцёл. Касцёл - гэта значыць, Твой дом, у якім, напэўна ж, усё будзе гэтак жа прыгожа, як і ў кіно. Цікава, а тады нас пусцяць у касцёл ці таксама прагоняць?

Вось я і прыйшоў сюды, да маёй сасны, каб пагаварыць з Табой. А куды ж мне яшчэ ісці? Разумееш, гэтая сасна няпростая. Яна - мая. І Ленчына. Толькі Ленкі, маёй сястры, ужо няма... Яна памерла. Не дачакалася на Новы год падарунка і памерла. Ленцы было два гады, і ў яе ўвесь час чамусьці трэслася галава, нават калі спала. А так Ленка слаўная. Мы з ёй паўгода жылі ў адной групе. Мяне хлопцы за гэта празвалі ясельнікам. Дурныя. Але гэта яны ад зайздрасці, бо мала ў каго ёсць сястра альбо брат. А ў мяне была...

Памерла... Мяцеліца выла... І нікога з дзетдома не пусцілі разам з ёй ісці на могілкі. Аднаго мяне. Хлопцы зноў зайздросцілі... А Ленка як памерла, дык галава адразу й перастала трэсціся. І ўсміхацца перастала. Яна, разумееш, увесь час смяялася. Здаецца, нічога смешнага няма, а яна смяецца. Шкада, што расказаць яшчэ не магла, чаго смяецца - яна яшчэ зусім не гаварыла. А калі яна плакала, я нават трошкі яе баяўся: слёзы цякуць, а рот смяецца. Аднаго разу Васька сказаў, што гэтак не бывае. Ну ж я яму і ўсыпаў за «не бывае»!

А Ленка добрая... І мяне любіла... За шыю ашчаперыцца і смяецца. Калі б Дзед Мароз не спазніўся!.. Учора мне прыснілася, што я нарэшце яму адпомсціў: учапіўся за бараду і давай штосілы дзерці! Васька ледзьве разбудзіў мяне, а я гэтак з падушкай ваяваў. Ну, а чаго ён позніцца? Бедная Ленка чакала, чакала падарунка і памерла. Не дачакалася. Ёй абяцалі, што калі Дзед Мароз прынясе падарунак, то яна адразу паправіцца. А ён спазніўся!.. Не люблю Дзеда Мароза! І не трэба мне ягоных падарункаў! Ленка так чакала, а ён!..

Вось і лета на дварэ, Ленцы недзе ўжо цяплей там... Яе ж у труну паклалі, нібы ўлетку: белая сукенка, белыя калготкі, а на галаве - карона. Навагодні ўбор для «сняжынак» быў лішні, вось яе і прыбралі. Я крычаў, прасіў даць што-небудзь цяплейшае, хоць бы і коўдру, няхай бы сабе і маю забралі - не замерз бы, а мне сказалі, што ёй ужо ўсё роўна. І я, дурны, паверыў. А цяпер вось думаю: навошта ж яны яе тады прыбралі, калі ёй ужо «ўсё роўна»? І цётка вунь сёння сказала, што чалавек не зусім памірае, але яшчэ і потым жыве. Толькі ўжо не на гэтым, а ў іншым свеце, і той іншы свет прыгажэйшы і лепшы за гэты. Ну, прыгажосці, як па мне, хапае і на гэтым свеце, а вось каб ён быў хоць трошкі лепшы!.. Але ж не могуць быць два светы і аднолькавыя. Тая цётка сказала мне, што Ты, Маці Божая, дапамагаеш і тым, хто жыве на гэтым свеце, і тым, хто памёр, і ўжо там... Ты сагрэй там маю Ленку, Маці Божая! Бо тут у яе быў я, а там жа нікога!

Ты дапамагаеш усім. Людзі на каленях просяць Цябе аб нечым, вось і я прашу. А на месцы руінаў хутка зноў будзе Твой дом. Яго нейкія дурныя ўзарвалі. Не, можа не дурныя, а злосныя. Яны не хацелі, каб Ты дапамагала нам, вось і разбурылі Твой дом, Цябе хацелі прагнаць. Яны проста не ведаюць, што Цябе нельга прагнаць, бо Ты на небе. Рукі ў іх кароткія - да неба! А дом для таго патрэбны, каб Ты хоць на трохі спускалася з неба да людзей. Хоць на трохі Ты прыходзь да нас, Маці Божая! Намнога не прашу - у Цябе нас, гэткіх, ву-у-унь колькі!

Калі б мы ведалі Цябе раней, можа б, і Ленка не памерла. Я прыйшоў бы ў Твой дом, распавёў бы Табе ўсё-усё пра Ленку, і Ты дапамагла б...

Мы абавязкова пабудуем Твой дом. Я таксама буду яго будаваць.

А яшчэ я хачу папрасіць у Цябе адну вельмі важную рэч - Ты толькі не крыўдуй, калі ласка, што я гэтак шмат прашу. Разумееш, адзін чалавек задзервянеў, быў чалавекам, і раптам стаўся дрэвам. Я Табе давяраю вялікую таямніцу, раней я нікому нават не заікаўся пра яе, адной Табе адкрыю. Той чалавек, які ператварыўся ў дрэва, мая... мама. Гэта я зразумеў яшчэ ў трэцім класе, але нікому пра гэта не казаў. Адной Табе кажу. Калі нарадзілася Ленка і яе прывезлі ў дзетдом, тады мне і сказалі, што яна - мая сястра. Я, вядома ж, ашалеў ад радасці і страшна задаваўся. А хлопцы і кажуць мне, што калі ёсць сястра, павінна недзе быць і маці. Ну, вядома! А я, дурны, сам і не дапетрыў! Панёсся да Ніны Сяргееўны, нашай выхавацелькі, а яна мне цукерку ў руку торкнула і выпхнула за дзверы. Я пад дзвярыма цукерку раскручваю і чую, як яна кажа другой выхавацельцы: «Матку сваю, дурненькі, шукае. Дзе ж ты да яе дакрычышся, калі яна задзервянела! Была некалі чалавекам - стала дрэвам, замест сэрца - сухі сук».

І я адразу ўзгадаў гэтую сасну. Я яе даўно прыкмеціў: стаіць адна, сумная нейкая... Усе вунь разам паміж сабою шэпчуцца, а яна адна... асобна ад усіх. І чаму ў яе палова карэнняў у зямлі, а палова вісіць над абрывам? Можа, іх зямля не паспела да сябе прыцягнуць? А можа, яна правінілася ў нечым, гэтая сасна, і цяпер пакутуе?.. Не, гэта не простае дрэва. А што, калі гэтая сасна - мая мама? Можа, яна таму і запынілася над абрывам, каб мне зрабіць месца сярод сваіх каранёў? Хлопцы кажуць, што сюды, пад карэнне, нельга залазіць, бо можа прыдавіць. Дурныя! Калі гэта мая мама, то навошта ж ёй мяне давіць? Ды яны ж пра гэта не ведаюць, каб ведалі - не балбаталі б абы-чаго. Цяпер жа гэтую вялікую таямніцу ведаеш і Ты, Маці Божая.

А дрэва, бывае, так скрыпіць, так скрыпіць... Як плача ўсё адно. Можа, яно хоча мне сказаць штосьці? Я часта сяджу тут паміж каранёў і чакаю, калі яно загаворыць... А яно толькі стогне. Шуміць і стогне, шуміць і стогне. А я слухаю і плачу. Ведаеш, увогуле я не плакса і румзаць без дайпрычыны зусім не люблю, але тут, пад гэтай сасной... Ну, Ты чуеш, Маці Божая, як стогне сасна? І так заўсёды. Я плачу, а яна хістаецца, скрыпіць і ўздыхае - цяжка-цяжка... Хіба ж можа простае дрэва гэтак цяжка ўздыхаць? Не! Вядома, не! Гэта мая мама. Мая і Ленчына. Толькі вось Ленка пра гэта так і не даведалася. Я ўсё думаў, што яна трохі падрасце, і я абавязкова прывяду яе сюды, мы сядзем разам пад карэннем сасны, будзем яе доўга-доўга слухаць і, можа, штосьці зразумеем з таго, што яна хоча нам сказаць. А можа, сасна гэтак па Ленцы бядуе? Можа, і ёй гэтаксама цяжка, як і мне без Ленкі? Я заўважыў: раней яна менш стагнала, а цяпер, асабліва калі вецер, яна... Ды што там, Ты ж сама чуеш! Я аднойчы Ваську прывёў паслухаць, дык ён ажно спужаўся. Я яму, вядома, не выдаў таямніцы, але толькі запытаў: «Праўда ж, як чалавек усё адно стогне?» І ён спужаўся. А яшчэ ён сказаў, што калі я буду залазіць пад гэтае карэнне і сядзець тут, то ён наябеднічае выхавацелям, бо ву-у-унь там, бачыш, дзве сасны сарваліся з гэткага ж абрыву і ляжаць цяпер веццем уніз. Я аддаў Ваську сваіх трох слімакоў у слоіку - абы толькі нікому не прагаварыўся пра мяне і сасну. Бо тады мне забароняць сюды хадзіць, а Ты ж разумееш, што, знайшоўшы маму, я ўжо не магу больш яе страціць.

Маці Божая! Памажы маёй маме! Я не хачу, каб яна і надалей была дрэвам. Зрабі Ты яе чалавекам. Ты добрая, Ты ласкавая, Ты ўсё разумееш і ўсё можаш. Ну, нельга ж, каб чалавек ды быў дрэвам! Трэба, каб ён быў чалавекам. Заўсёды чалавекам! Праўда ж, Ты паможаш маёй маме? А я буду маліцца да Цябе - за мяне і за маму. Бо калі яна - дрэва, то як жа яна памоліцца? Не, трэба мне паклапаціцца за яе. І чаму я раней гэтага не ведаў? Але ж яшчэ не позна? Праўда, не позна?

А калі мама зноў стане чалавекам, яна адразу ж забярэ мяне адсюль, і мы будзем жыць з ёю ў нейкім маленькім дамку. Ведаеш, я не люблю вялікіх дамоў, яны мне ўсе падобныя на дзетдом. Мы будзем жыць разам з мамай, і ў нас пад вокнамі будуць расці кветкі, шмат-шмат кветак. Я буду дарыць іх Табе. Табе і маёй маме. Мне так хочацца падарыць каму-небудзь кветкі!..

Ты толькі не забывай мяне, Маці Божая! Сёння я знайшоў Цябе і вельмі-вельмі шчаслівы. Я пабудую Твой дом, куды будзеш прыходзіць Ты і Твой Сын... І ўсе дзеці змогуць тады распавядаць вам пра сябе. Усе-усе, нават дзетдомаўцы. Я ж не адзін такі - нас многа. А можа, не толькі мая, але і мамы ўсіх дзетдомаўцаў ператварыліся ў дрэвы? Можа, яны і радыя былі б забраць нас адсюль, ды не могуць, бо ўжо даўным-даўно прыраслі вось да гэткіх абрываў і ў іх замест сэрцаў - сухія галіны?

Вярні Ты ім сэрцы! Дапамажы зноў стаць людзьмі! Дапамажы знайсці нас! Ім жа цяжка, горка, сумна без нас! Ім будзе лягчэй - з намі...